ادبیاتدا رومانتیزم
ادبیات تدقیقاتچی‌لاری اعتراف ائدیرلر، قوللاندیق‌لاری ایصطیلاح‌لار ایچری‌سینده ان قاریشیق اولانی رومانتیزم کلمه‌سی‌دیر. اونا گؤره ده آیریجا اولا‌راق آلمان، فرانسیز… رومانتیزمی حاقیندا فیکیرلرینی سؤیله‌ییر و عومومی صورتده رومانتیزم حاقیندا ایضاحات وئرمک‌دن دوستور جیزماق‌دان چکینیرلر. بو چتین‌لیک و قاریشیق‌لیق رومانتیزم ادبی مسلکی‌نین یاییلماسیندا و عصرلرجه دار بیر چرچیوه‌یه سیغد‌یریلان یازیچی‌لارین "سربست بیر ساحه"یه چیخدیق‌دان سونرا ایستدیک‌لری جهته اوز قویدوغونو و ایستدیگی مؤوضو و مضمونو قاورادیغین‌دان[درک‌یندن] او بیر سؤزله "ادبیاتدا حریت"دن ایره‌لی گلیر. رومانتیزم مسلکی‌نین اساسینی قویان‌لار اؤز مسلک‌لری حاقیندا بیر فیکیر سؤیلمه‌میش‌دیرلر. آنجاق ادبی تدقیقات سونرا‌دان رومانتیک‌لرین فیکیر و مقصدلرینی آیدینلاتماغا چالیشمیش‌دیر. تدقیقاتچی‌لارین بزیره‌لی رومانتیزمی خیالا قاپیلماق، خیا‌لییه دالماق، بزیره‌لی عشق و سئوگی صحنه‌لری یاراتماق ظن ائدیر. بزیره‌لی ایسه اول دئدیگیمیز کیمی، عومومی بیر فیکیر سؤیلمه‌دن کئچیلر. رومانتیزمی خیالا قاپیلماق کیمی دوشونورسک، یانلیش یاپمیش اولوردوق. چونکی اولا خیالاتین ایشتیراک ائتمدیگی صنعت اثری اولا بیلمز، اولورسا دا بیر تاریخ، یاخود بیر "پروتوکول" آدلانا بیلر. رومانتیزم او دئمک دئییل کی، شاعر آنجاق حیاتدا اولان شئیی یازسین و رسسام آنجاق حیاتدا اولان لؤوحه‌یی اولدوغو کیمی ترسیم ائتسین. بئله اولورسا، شاعر-تاریخچی، رسسام-فوتوقرافچی وظیفه‌سینی گؤرموش اولور؛ رئالیزم حیاتدا اولا بیلن تیپ و واقعه‌لر یازماق‌دیر؛ بو، حیاتا داها یاخین‌لیق اولدوغون‌دان مقبول گؤرولور. دئمک رومانتیزمی خیا‌لییه دالماق کیمی دوشونمک دار بیر معنا وئرمک‌دیر.
رومانتیزمی سئوگی و عشق‌دن یازماق دئیه تعریف ائتمک ایسته‌ین‌لر بو کلمه‌نین عشقی حکایه معناسینا اولان "رومان" کلمه‌سین‌دن دوزلدیگینه اساسلانیرلار، بونونلا دا آشاغیدا رومانتیک‌لرین اثرلرین‌دن گؤستره‌جه‌ییمیز نومونه‌لرله یانلیش‌لیغی گؤروله‌جک‌دیر. عومومی فیکیر سؤیلمک‌دن چکینن‌لر ایسه پک حق‌لی‌دیرلر؛ کنیاز "ویازئمسکی" مشهور روس رومانتیکی "ژوکووسکی"یه یازدیغی مکتوبدا دئییر: "رومانتیزم بیر دئموووس(جین)دیر؛ هر کس اونو بیلیر، آنجاق گؤروب گؤستره بیلمیر"….
رومانتیزمین چوخلو موختلیف صورتده یاییلیب موختلیف شکیل‌لره گیردیگین‌دن بو باره‌ده آپاریلان تدقیقات و سؤیلنیلن فیکیرلر ده جوربه‌جوردور. حتی تدقیقاتین راحات‌لاشماسی اوچون بعضی عالیم‌لر هر میللتده ایره‌لی گلن رومانتیک شاعرلردن بیر قروپ آییرا‌راق بو آدی اونلارا وئریر، بو ساحه‌ده ایضاحاتا گیرمرلر، رومانتیزم حاقیندا ان مقبول گؤرولن معنا اسکی روما و یونان ادبیاتینا، کلاسیزمه قارشی دوغموش"مسیحی ادبیاتی" تعریفی‌دیر. آنجاق اورتا عصرلردن باشلامیش بیر-بیرینی تعقیب ائدن ادبی ده‌ییشمه‌لرین هامی‌سینی بو آد آلتیندا توپلاماق دا ساحه‌یی-نظرین گئنیش‌لیگینه دلیل‌دیر. بو معنایی بیر آز دارالدا‌راق "18جی عصرین یاریلاریندان 19جو عصرین ایلک یاری‌سینا قدر آوروپا اؤلکه‌لرینده ادبی جریانا رومانتیزم دئییلیر" طرزینده سؤیلسک، داها دوغرو اولور. تخمینن بیر عصر مدنیتده آوروپا اؤلکه‌لرینده داوام ائدن ادبیات هر نه قدر بیر-بیرینه بنزمه‌سه ده، هامی‌سیندا عینی فیکری وضعیت حاکم تاپیلیر، بونا رومانتیزم دئییلیر. بو ادبی جریان کلاسیزمین دار چرچیوه‌سینی قیریب آتمیش، ادبیاتدا بیر قانون حالیندا تاپیلان دیوان اوصولو، قصیده، غزل طرزی علیهینه گئنیش بیر حریت ساحه‌سی آچمیش، ادبیاتدا تام بیر حریت عمله گتیرمیش‌دیر. رومانتیک‌لر ادبیاتدا شکله[تصویره]، فیکره سربست‌لیک سئور، هئچ بیر قانون، چرچیوه، قئید، گؤستریش قبول ائتمیر. رومانتیزمده حاکیم حس‌لر و دویغولاردیر؛ بو ایکی اینکیشاف ائدن جهتین سربست زئهنین گئنیش بیر هورریت اوفوقونون گؤرونمه‌سین‌دن و آزادلیغا قارشی جوشقون قلم‌لرده بیر عشقی-ابدی اویانماسین‌دان ایره‌لی گلمیش‌دیر.
حیاتین آیناسی اولان ادبیاتدا اجتماعی حیات‌دان اول یئنی‌لیک عمله گله بیلمز، کلاسیزم عوضینه رومانتیزم جریانی دوغموشسا، بون‌دان اول اجتماعی حیاتدا موطلق بیر ده‌ییشمه اولموش‌دور. هر هانسی بیر رومانتیزمی دوغوران معین اجتماعی عامل‌لر و سبب‌لر واردیر. ایلک دفعه اینگیلیسده (17جی عصر) بو سیراسی ایله مدنی مملکت‌لرده تیجارت کاپیتالیزمی شهر صنایع و تصرروفاتی‌نین جانلانماسی ایله اسکی زادگان (فئودالیزم) صنفی‌نین ازیلمه‌سی جهتی ده موهوم بیر ده‌ییشمه تأثیری‌دیر.
***
* Mir Cəlal Paşayev
میر جلال پاشایئو: 1908-جی ایل اردبیل‌ین "اندبیل" کندینده دونیایا گؤز آچیب، 1978-جی ایلده ایسه باکی‌دا فانی دونیا ایله ویداعلاشیب.
آچیقلاما:
1. رومانتیزم: دویغوساللیق، رومانتیکلیک، خیال پرستلیک (فارسجا: مکتب هنری رمانتیک/ اینگیلیسجه: romanticism)
2. سئنتیمئنتالیزم: داورانیش، یازی، و یا سؤز اینجه‌لیک، کدر، و یا نوستالژی حس‌لری حددین‌دن آرتیق ایفاده‌سی‌دیر. دویغوساللیغا. (فارسجا: پیروی از عواطف و احساسات/ اینگیلیسجه: sentimentalism)
3. سجیه: قهرمان، اوبراز، قیلیق، شخصیت (اینگیلیسجه: character)
4. کلاسیزم: 16دان18-جی عصره کیمی آوروپادا اولان ادبی مکتب. کلاسیزم ادبیاتدا اسکی یونان و روما صنعتینی تمل آلان تاریخی یاناشما و ائستئتیک[گؤزللیک] توتوم‌دور. 1660 مکتبی اولا‌راق دا بیلینر.
یئنی‌دن دوغوش دئیه آدلان‌دیریلان اینتیباه[رنسانس] دؤورونده گه‌لیشمه[توسعه] ائتمیش‌دیر.
کلاسیزمین تمل ائلئمئنت‌لری اؤز ایچینده سویلولوق، آغیلچی‌لیق، اویغونلاشما، آچیق‌لیق، محدودلوق، اونیوئرسال‌لیق، ایدئالیزم، تارازلیق، اؤلچولولوک، گؤزللیک، گؤرکم‌لی‌لیک‌دیر. یعنی بیر اثرین کلاسیک ساییلا بیلمه‌سی اوچون بو خصوصیت‌لری ساخلاماسی لازیم‌دیر. قیساجا کلاسیک بیر اثر، بیر اوسلوبون ان یئتیشکین و ان اویغون ایفاده‌سینی تاپدیغی اثردیر. کلاسیزم تمل‌لرینی اینتیباه آریستوکراتیاسین‌دان گؤتورور. کلاسیزم بیر باخیما آریستوکراتیانین محصولودور.
