آذربایجان فولكلوروندا اوشاقلارین یئری
اوشاغین آنا قارنیندا یاشایان دؤورو:
آذربایجان خالقلاریندا اوشاق دونیایا گلمه‌میش، هله آناسی بویلو اولان واختلار بئله بیر عادتلری وار: بیر قادین بویلو چاغلارین كئچیرن زامان خصوصی ایله ایلك اوشاغینا بویلو اولاندا قوهوم اقریباسی‌له یاخین دوستلاری اونو قورویاراق قارانلیقدا یالقیز بوراخماییب حامام و قبیر اوسته تك گئتدییینی مصلحت گؤرمزلر. بو قادینین اوشاغی داها هوشلو و گؤزه‌ل اولماق اوچون اونون یئریكلمه دؤورونده یئمك ایستكلرین یئرینه یئتیریب و اوشاغین هر یوندن قورونماسینا چالیشارلار.
دوغوش زامانی چاتدیقدا اوشاق و آنایا اولدوقجا ده‌یر وئریب قیرخ گونه قده‌ر آنا و بالانی خطر و بلالردن قوروماغی اؤزلرینه بیر گؤره و سانارلار. اوشاغین گله‌جكده؛ دانیشغی شیرین، واری چوخ و عؤمرو اوزون اولسون دییه باشی اوسته؛ قند، قیزیل و چؤره‌ك قویارلار.
آد قویما گونو
كؤرپه‌نین یئددینجی گونو چاتدیقدا گونو آدلانیب قوهوملاری بیر یئره توپلاناراق چالیب اویناملاق و شنلیك دولو ییغینجاقلاریندا ملی احساسلارینا دایاناراق خالق قهرمانلارین اونوتماسینلار دییه جوانشیر، بابك، نبی، ستار و كؤكو دیلرینه باغلی اولان آدلاردان سئچیب اوشاقلارین او آدلارین بیری ایله آدلاندیرارلار.
دده قورقود بوی لاریندا اوشاق آنادان اولدوقدا آد قویولمور. هر اوشاغین اجتماعی ده‌یری اونون جومرودلوك، قوچاقلیق و ائل اوچون چالیشمالاری اوزره سئچیلیر. ائلین یامان گونلرینده خالقا یاردیم ائتمه‌ین قورخاق و آیاق دالی قویان اوره‌كسیزلره هر یئرده نیفرت و آلچاق گوز ایله یاناشیلیب و «مخنث» آدلانیرلار.
اوشاقلار حیات و ساواش مئیدانیندا اؤزلریندن هنرله باجاریقلاین گؤستردیكده آدا لاییق اولورلار. اؤرنك اوچون: دیرسه خان اوغلو؛ بوغایلا دویوشدوكده اونو یئره ووروب بوغازین كسنده‌ن سونرا اوغوز بگلری ییغیلیب اوغلانی تحسین ائدیب دده‌م قورقود گلسین بو اوغلانا آد قویسون دئییرلر. دده قورقود اوغلانین آتاسینا واریب بیر نئچه تعریفدن سونرا: «بایندر خانین آغ میدانیندا بو اوغلان جنگ ائتمیش دیر. بو بوغا اؤلدورموش. سنین اوغلونون آدی بوغاج اولسون. آدینی من وئردیم، یاشینی آللاه وئرسین- دئدی.»
(دده قورقوت كیتابی- فرزانه انتشاراتی- ایلك چاپ- صایفا 27)
بو گون بیزیم خالقیمیز اوره‌ك دولو اینام و آرزولارلا اؤز كئچمشینه دایاناراق هئچ بیر چتینلیكلردن بویون قاچیرماییب «آماجلاری یولوندا آجی‌لار عشق اولسون» دییه چوخلو مانعه‌لردن آشمالیدیلار.
خالقیمیز اؤز دوغال حاقلارین یاساقلاردان قورتاماق اوچون بوخوولانمیش ووقارلارین اؤزگورلویه چاتدیرماغا هر ساحه‌ده جانلاریندان مایا قویماغا حاضیرلانمالاری یئرلی اولاجاق.
ایراندا ایللر دیر سیستملشمیش بیر آخین تورك خالقی آراسیندا آنا دیل و وارلیقلارینا سویوقلوق یاراتماغا جان آتماقدادیر. آنا دیل مكتبلرده تعلیم اولونمادان دیل گونده‌لیك دایاز دانیشیقلارا حصر ائدیلیب سؤزجوكلر اونودولوب دیل یوخسوللاشیر آردیندا دانیشانین باشینا قاخیج اولاراق دیلینی بؤتووكله آرادان آپارماغا چالیشانلارین یئرآلتی ایشله‌ییب یالان تبلیغ‌لرینه اینانانلار آز دئییل كی، بو دورومون سونوجوندا یانلیش دوشونن كیمسه اؤز كؤكلو وارلیغنا خبرسیز قالیب حقارت حیسی دویاراق اؤزو ایله دیلین دانماغا باشلاییر. اوشاغینا ائلینین گوزه‌ل كؤكلو آدلارینین یئرنه هئچ توركون آغزیندا دوزگون دئییلمه‌ین فارس و یابانجی آدلار تاخیب و آنا دیلده دانیشماغی اسكیكلیك ساناراق بیر هویت سیز شخص كیمی حیات سوروب و آخیرده ایكی مسجد آراسیندا نامازسیز یاشاییر.
اوشاقلارا شعر اوخوماق اونلارین فیكرلرین گوجلندیرمكده و بئش دویغولارین تحریك ائتمكده فایدالی اولور. اوشاق روانلاری اوزره چالیشان بیلگینلره گؤره: بو ایش اوشاقلارین حیس و عاطیفه‌لرین تربیت لندیریب و باشقا اینسانلارین حیسلی ایله تانیش اولماغا و آیری یؤندن باجاریق و هیجانلارین كنترل دا ساخلاماغا و دانیشیق دیللرین گوجلندیرمك و درین خیالا ال تاپماق، شعر اوخوماغین فایدالاریندان اولابیلر.
شعر اوخوماق؛ اوشاغین هوشلا قولاق گوجون تقویت ائدیب و اوندا گؤزللیكلره درین حس یارالدار. هر سؤزجویون اؤزونده داشیدیغی عاطیفی معنا اوشاغین ذهئنین گوجلندیریب و بوللو سؤزجوكلر اؤیره‌نمه‌سینه اؤنملی تاثیر بوراخار. بو شعرلر خاص بیر آهنگ ایله دئییلنده موسیقی هونر سئحر یارادیجی اولدوغو اوچون سسلرین ده‌یری معنادان آرتیق اوشاغین روحوندا یئر سالیر. ائله اونداندیركی بیزیم فولكلور شعرلریمیزده معنانادان باشقا ریتم و آهنگه اؤزه‌ل بیر یئر وئریلیب.
لایلالار
«سوفره‌نین یاراشیغی قوناق، ائوین یارشیغی اوشاق» دئیه‌ن آنالاریمیزین چوخلو حیصه‌سی سودامه‌ر اوشاغین امیزدیره‌ندن سونرا قیچلارینین اوسته، بئشییكده و یا قواغیندا ساخلاییب یاتیرماغا چالیشان زامان اؤزل آهنگ ایله بیر سیرا سؤزلر زمزمه ائدیرلر، آنادان باشقا عائله‌نین دیگر عضولری او جومله‌دن بؤیوك ننه، خالا، بی بی و باجی كیمی ائوآداملاری آشاغیدا اؤرنك اوچون وئریلن سؤزلردن اوخویارلار.
لایلای بئشیگیم لایلای
ائویم ائشیگیم لایلای
سن گئت شیرین یوخویا
چكیم كشیگین لایلای
لایلای دئدیم یاتاسان
قیزیل گوله باتاسان
قیزیل گولون ایچینده
شیرین یوخو تاپاسان
لایلای دئدیم گونده من
كولكده‌ده سن گونده سن
ایلده قوربان بیر اولار
سنه قوربان گونده من
نازلامالار
«اوشاغی یئمك یوخ سئوینج بؤیوده‌ر» آتا- بابالاریمیز درین دوشونجه‌لریندن توره‌نن بو سؤزه آرخا دوران اوشاق نازلامالاری آذربایجان فولكلوروندا باشقا بیر بؤلومدور، كی كؤرپه‌لری شنلندیرمك و آتا ـ آنا محبتینین بال بولاغیندان اونالارا دادیزدیرماق هدفی ایله آچیق و گولر اوزله ایفاده اولونار. بئله بیر نازلامالاری دینله‌ین اوشاق گولش قاباق و مهربان بیر اینسان كیمی دیرچه‌لیب بویا ـ باشا چاتار.
بالاما قوربان اینكلر
بالام هاچان ایمكلر
بالاما قوربان ایلانلار
بالام نه واخت دیلآنلار
سود دیبی، قایماق دیی
قوربانین اولسون بی بی
سود یالا، قایماق یالا
قوربانین اولسون خالا
آتین توتون بو بالانی
شكره قاتین بو بالانی
تولوق سنی آسایدیم
یاغین تاسا باسایدیم
بالام بؤیوك اولاندا
قوپلو قازان آسایدیم
چالخالان، چالخالان یاغ اولسون
بالام یئییب ساغ اولسون.
آغی
اؤز كؤرپه‌لرین «لایلالار» و «نازلامالار» لا بویا- باشا چاتدیران آنالار، بیر واخت‌دا ایتیردیگی اوره‌ك بندلری و اؤلولولرینه آغیتلار دئیه یاس توتارلار.
آغاجدا خزل آغلار
دیبینده گؤزه‌ل آغلار
بالاسی اؤلن آنا
سرگردان گزه‌ر آغلار
تاپماجالار
تاپماجلار بیزیم اوشاق آغیز ادبیاتیمیزین زنگین بیر قولودور، سنه‌لری آشیب گلن تاپمماجالار دیلدن ـ دیله گزیب هئچ واخت یئنی لییین الدن وئرمه‌میشلر. تاپماجالارین ظاهیرده ساده اولدوقلارینا باخمایاراق درین مضمون داشییرلار. اوشاقلار اونلارین یانیتین تاپماق اوچون درین فیكره دالماق مجبوریتینده قالیب و بو یول ایله بیلیك‌له دوشونجه‌لرین یئتگینلشدیرمه‌یه چالیشارلار.
دئمك تاپماجالار؛ اؤیرنمك، هوش، باجاریق و ... ساحه‌لرده هامی اینسانلارا اؤزللیكله اوشاقلاریمیزا اؤنملی بیر كمك ائدن اولابیلر.
- اویان مرمر/ بویان مرمر/ ایچینده بولبول اوینار. (دیشلر- دیل)
- دیلی یوخ، آدام ایله دانیشار (كیتاب)
- آدای اودار، جانی یوخ. (قبر)
- آغ اوتاق قاپیسی یوخ. (یومورتا)
- آلتیندان ایچر، اوستوندن دوغار. (اكین)
یاهالماجالار
یاهالماجالار اوشاقلارین هوشون سیناماق و اونلارین بئینین آرتیق چالیشدیرماق اوچون ووجودا گلیب و عمومیتله شعر دیلی ایله ایفاده اولونماسینا گؤره، آهنگیله دئییلدیكه اوشاق چالیشار جاوابی تاپمادان اؤنجه اونو اؤیره‌نیسن. یاهالماجالاری اؤیره‌نن اوشاق اؤز تای توشلارین باشینا توپلاییب بو نوعیله فیكیرلرین چاخناشدیریب هوشلارین سینار.
او نه دیر ایكی دیر هر جاندا
لاكن اوچ اولار هر حیواندا
مصره گئتدیم گؤرمه‌دیم بر دانه‌سی
شامیده گؤردوم دوروب اوچ دانه‌سی
سنده‌وار، منده وار، آدام دا یوخ
جومله ده وار، دئسم عالمده یوخ
بیر ایكی او چدن زیاده اولمامیش
دؤردونو عالمده هئچ كس گؤرمه‌میش (نوقطه)
دویمه‌لی سؤزلر
دویمه‌لی سؤزلرده بیر یا ایكی حرفین تكرار گلمه‌سی (تنافر حروف)، اونو تلفظ ائده‌نی كاریخدیریب یالنیشا سالماق و بو ایشله ائشیدنلرین گولمك‌لرینه سبب اولماق ایلك آماج دیر.
آمما بو نوع سؤزلرین تكرار دئییلمه‌سی اوشاغین آغیزدا دیلین راحات دولانماسینا بوللوجا كؤمك ائدیب دئییمی بیر- بیرینه اوخشایان سؤزجوكلرین تلفظ ائتمه‌سین راوانلاشدیرار.
دویمه‌لی سؤزلرده بیر حرفین آردیجیل یئر توتماسی ایلك دؤنه دئییلنده؛ دیل آغیزدا راحتجاسینا دولانماییب و یالنیش سؤز آغیزدان چیخماسینا سبب اولار. آنجاق اوشاقلار چالیشارلار دویمه‌لی سؤزلریدئین زامان آرتیق هوشلارین ایشله سالیب و سؤزجوكلری دوز تلفظ ائتسین‌لر.
گئتدیم گؤردوم ایكی؛ كار، كور، كیرپی یاتیپ. هئچ بیلمه دیم؛ اركك كار، كور، كیرپی دیشی كار، كور كیرپینین كوركونو یامیر، یا دیشی كار، كور كیرپی اركك كار، كور كیرپینین كور كونو.
قلمه؛ قلمه‌لنمه! قلمه‌لنسنده قلمه‌لنه‌جه‌یم، قلمه‌لنمه‌سنده قلمه‌لنه‌جه‌یم.
اویونلار
هر بیر میللتین ایچینده اوشاقلاری اوچون اویونلاری اولدوقدا تورك خالقینین ایسه اؤز اوشاقلارینا بوللو اویونلاری وار بو اویونلار یالنیز باش قاتیب واخت سووماقدان اؤتری یارانماییب. آذربایجان هاوا دورومون نظرده آلاراق خالقینین اینانج و یارادیجیلیقلا ریندان گوج آلان جسمی و روحی ساغلاملیقلارا سبب اولان بو اویونلارین هر بیریسی بیر آماجی ایزله‌یه‌رك اوشاقلارین توپلومسال یاشاماق، هر ساحه‌ده بئینی ایشه سالماق، خالقی و وطنی سئویب اونا یییه دورماق و ... حیسلری گوجلندیرمك اوچون یارانیب.
آذربایجان اوشاق اویونلاریندا ایشه آپاریلان نسنه چوخ ساده و ابتدایی اولوب و اویون قورتولدوقدا هئچ كیمسه‌ده اویون وسیله‌سینه یییه‌لیك حسی یارانماز. اؤرنك اوچون: «بئش داش، قوندوم- كؤچدوم، آیاق جیزیق، اته‌یه داش قویدو، ایپ كئچدی، ایینه ـ ایینه، گیزلن- قاچ، گؤزده قولاق، كباب ـ كباب، ناققیشلی و ...» اویونلاریندا هئچ بیر اؤنملی وسیله آرادا اولمادان ساعاتلار اوشاقلاردا شنلیك تؤره‌دیب، روحلارین تمیزله‌یه‌رك فیكیرلرینین آیدینلاندیرار.
بو گون بو اویونلارین چوخو، یاشلیلاریمیزین یادداشیندا یاشایاراق نه یازیقلاركی اوشاقلاریمیزا منتقل اولماییب و اونودولوب آرادان گئتمك‌ده دیر. نه یاخشی اولاردی گونوموزون مدرن اویونلاری یئرینه اؤز اسكی و آتا ـ بابالاریمیزدان قالان اویونلاری اوشاقلاریمیزا اؤیره‌دیب عصبی خسته‌لیك گتیره‌ن كامپیوتر اویونلاری و یوخاری قیمته آلینان اویونچاقلاردان جان قورتاریب ساغلاملیق وئره‌ن اویونلاریمیزا یییه دوراق.
ناغیل، داستان، حیكایه
آذربایجان فولكلورونون دیقت مركزینده دوران قوللاردان بیری ده ناغیل، داستان و حكایه‌لردیر. كی اونلاردا یئر سالان فیكیر اوشاقلار و یئتیشمكده اولان گنج نسیلین دوزگون تربیه‌سی اوچون ایلك آماج دیر. اوشاقلارین معنوی صافلیغینا یئرلی یاناشماق، آتا ـ بابالارمیزی دریندن دوشوندورموش و ایلك نؤوبه اونلاری دوغما وطنه، بركتلی تورپاغا، باغلاماغا چالیشمیش و نهایت بؤیوكلره حؤرمت ائتمك، هامیا محبتلی اولماق، یوخسولدان ال توتماق، اوره‌یی گئنیشلی‌یی، الی آچیق لیق، باشقاسینین دردینه اورتاق اولماق كیمی اخلاقی داوراینشا آشئیلامیشلار.
فولكلوروموزون بو نوع قوللاریندا بیر چوخ عبرت آمیز احوالاتلارا تصادف ائدیریك كی، اوشاقلار، یئنی یئتمه و گنج‌لره دوز یول گوستریر، اونلاری چتین آنلاردا دؤزوملو اولوب و عاغیلی یولو سئچمه‌یه یؤنه‌لدیر، جهالت و گئریلیكدن اوزاقلاشدیرماغا مثبت شرایط یارالدیر.
وطن پرورلیك حیسلری یارالدان اوشاق فولكلوروموزون ناغیلار قولوندا؛ یوردوموزون صلابتلی داغلارین، چؤللر قولاغینا ماهنیلار اوخویان چایلارین، شهر و كندلریمیزین دوزنلرینین تصویرنی ائله باجاریقلا گوستریبلركی اوشاقلار دینله‌دیكجه شووقا گلیب اونلاری سئویر، طبیعتین قوینوندا گزمك، گؤزللیكلری اؤز گوزلری ایله گؤرمك ایسته‌ییرلر. آغیز ادبیاتیمیزین بو فورماسیندا اؤلكه‌میزین مئشه‌لرینده، چؤللرینده، دوزه‌نلرینده دولاشان وحشی حیوانلارین، قوشلارین سسی ائشیدیلیر و گولل- چیچه‌كلرینین عطری دویولور.
بیزیم عائیله دوروموموزدا اوشاقلارین تعلیم و تربیه‌لری آتالاردان آرتیق آنالارین بوینونا دوشوب، آنا هر اینسان اوچون ایلك اوستاد سانیلاراق، اوشاغین دیرچه‌لیب بویا- باشا چاتماغی اوچون اؤز ووجودون شام كیم یاندیریب تجروبه‌لرین میننت سیز بالاسینا بوراخیر. عمومیتله قیسا اولان ناغیل، حكایه و داستانلار اوشاقلار یاتاغا گئدن واختلار آنالار دیلی ایله دئییلر باشقالاری ایسه؛ قیش گئجه‌لری بوتون عائیله عضولری بیر یئره ییغیلان زامان بؤیوك ننه‌لر، آتالار یا بابالارین حرارتلی دیلی ایله نقل ائدیلیر. گاهدان ناغیلارین لازیم گلن یئرلرینده، نئی یا سازدان دا فایدالانیلیر. ناغیلین اؤزوندن قاباق بیر اؤن سؤز یا مقدمه دئییلركی آذربایجاندا (ناغیلار یاراشیغی یا دؤشمه) آدلانار.
اؤیره‌نك اوچون: «سیزه هاردان دئییم آز دانیشانلاردان، قاری دینمز یئره یاخانلاردان، سو كیمی لام آخانلاردان، ده‌یمه دوشرلردن، كوسن‌لردن، اوغرولاردان، یالانچیلاردان، وفاسیزلاردان، بؤهتانچیلاردان، اوغورسوزلاردان، ایلقاریندان دؤننلردن، بوزو مینیب چای گئچنلردن، خوروز بئلینده بوستان اكندن، لعنت قویروقلو یالانا، رحمت قویروقسوز دوزه، آلقیش یازانا، قارقیش پوزانا، سؤز قالسین انسان گئتسین، دوست وار اولسون، دوشمن خار اولسون، ایندی یئتك مطلبه»
بو مقاله‌نین حووصله‌سی چكمه‌دن قیسا و اوزون ناغیلار اؤیرنه‌ییندن واز كئچدیك. اوشاقلار اوچون سؤزلریمیزین چوخلو دئییلمز قالدی. آرتیرمالییام اوشاق ماهنیلاری و اونلاردا اولان گؤزل آهنگلر اوشاق فولكلوروموزون ان اؤنملی بیر حیصه‌سین تشكیل ائدیر بو قونودا آراشدیرمالار، بیلگینلریمیزین اطرافلی چالیشمالارین طلب ائدیر.
سون سؤز
آیدیندیر اینسانلارین بیرـ بیرینه اولان موناسیبیتی آنادان گلمه دئییل. یاشادیغی كوتله آراسیندا اونلاری بوروین اجتماعی ـ اقتصادی شرایطدن آسیلی دیر. بیلگینلره گؤره: شرایط ده ییشدیكجه، اقتصادی موناسیبتلر ده‌ییشدیكجه آداملارین باخیش‌لاری، اونلارین معنویاتی‌دا ده‌ییشیر.
آذربایجاندا یاشایان خالقلارلار باشقا یئرلرده حیات سوره‌ن میللتر ایله كوكلو فرق‌لر وار. همین كوتله‌وی قورولوشلاردا یاشایان آداملارین باخیش و حیسلری آیری خالقلاردان سئچیلر. اخلاق، داورانیش و دونیا گؤروشلری باخیمیندان یقین كی بیر اولابیلمزلر. اؤز ائل ـ اوباسینا باغلی اولان و دوغما یورودوندا چالیشیب اؤز آنا دیلینده دانیشان آداملار هئچ واخت وطن، دیل و وارلیقلارینا لاقئید قالا بیلمیرلر. اونو اوره‌كدن سئویب و دردلرینه اورتاق اولورلار. لازیم گلدیكده وارلیقلاری یولوندا بئله جانلاریندان دا اسیرگه‌میرلر. آنجاق اجتماعی محیط و سیاسی قورولوش ده‌ییشدیكجه آداملارین داورانیشیدا ده‌ییشیر.
یوخاریدا گئده‌ن فیكره اینام وارسا؛ بو گون اوز اجتماعی و سیاسی دوروموموزو دریندن دوشونوب و اوشاقلاریمیزی اؤز كؤكلو مدنیت و وارلیقلارینا وارمالیییق. اونلاری دوغال حاقلاریندان محروم ائدیب بیر قوندارما و یابانجی حالا سالانلارین قارشیندا منطقی شكیلده دایانمالی و بالالاریمیزین اؤز كؤكلری و اونو تمثیل ائدن مدنیت قوروشونا دایر محبت حیسی، ظولمت و اسارت دونیاسینا، انسانین انسان طرفیندن استثمار ائدیلمه‌سینه نفرت حیسی و خالقی دوشونوب، فردی باجاریقدان گوج آلیب یارادیجیلیق و جوشغونلوق حسی یاراتماق دانیلماز گؤره‌ولردن سانیلا بیلر.
بو یازیدا گئدن فولكلور اؤیرنكلری؛ دكتر سلام جاوید توپلایان (آذربایجان فولكلوروندان نمونه‌لر) كیتابیندان آلینیب.
یازان: احمد فرهمندی (اویاق)
