شیخ صفی كیمی؟ قارا مجموعه سى نه دیر؟
|
سلطان شیخ صفی‌الدین، ابوالفتح اسحاق بن امین‌الدین
جبرائیل‌كلخوارانی اردبیلی، اردبیل شهری‌نین یاخینلیغیندا یئرلشن «كلخوران»كندینده،
هجری یئددینجی عصرین ایكینجی یاریسیندا، بعضی‌آراشدیرمالارا گؤره 650 - نجی
ایلده، دونیایا گلمیش و 735 ه.ق(1334.م) ده اردبیلده وفات ائتمیشدیر. صفی‌الدین، اوشاقلیغیندا دینی تربیت گؤرموش، وقارلی و متین ومقید بؤیوموشدور. معتبر قایناقلاردا، اونون بئشینجی جدی «فیروزشاه قیزیل باش» آدلانیر. فیروز شاهین اوغلو عوض، عوضین اوغلومحمد و محدین اوغلو صلاح‌الدین، و اونون اوغلو امین‌الدین‌جبرائیل، صفی‌الدینین جدلری ایدیلر. شیخ امین‌الدین جبرائیل، «قوجا كمال الدین عربشاه اردبیلی»نین‌مریدی ایدی و زمانه‌سی‌نین تقوالی عالیملریندن، اولان اردبیلین‌یاخینلیغیندا «باری» كندینده یاشایان «جمال‌الدین باروقی»نین‌عصمتلی قیزی «دؤلت خاتون» ایله ائولنمیشدیر. صفی‌الدین اسحاق،بو عصمتلی و تقوایا معروف اولان آنانین بئشینجی اوشاغی ایدی. بوتقوالی خانیم، صفی‌الدیندن سونرا، ایكی اوغلان‌دا دونیایاگتیرمیشدیر. امین‌الدین جبرائیلدن آلتی اوغلان و بیر قیزدوغموشدور. اونلارین اوغلانلاری‌نین آدلاری بئله دیر: محمد،رشیدالدین، اسماعیل، صفی‌الدین، یعقوب و فخرالدین.
قارا مجموعه‌سی امین‌الدین جبرائیل دونیادان كؤچنده، صفی‌الدین آلتی یاشیندا ایدی. آناسی اونو، باشقااوشاقلاری كیمی درین احساسلی و تقوالی و دینی خصلتلره صاحیب بؤیودور. آناسی «دؤلت‌خاتون» ساوادلی تورك خانیمی ایدی و شعر یازاردی. او، فارسجا و عربجه‌ده بیلرمیش.صفی‌الدین توركجه میزی و عربجه‌نی اؤز آناسی یانیندا اوخوموش و یئنی یئتمه ایكن قرآنی‌حفظ ائتمیشدیر، قرآن تفسیرینی اؤز آناسیندان اؤیره‌نن صفی‌الدین، گنج ایكن آناسی‌نین‌توصیه‌سی و اذنی ایله شیرازا گئدیر كی، «شیخ نجیب‌الدین بوزگوش شیرازی» یانیندا درسه دوام‌ائتسین. او شیرازا، یئتیشنده، شیخ نجیب‌الدین وفات ائتمیشدی. شیرازدا بیر چوخ درویشلر وعالیملر ایله گؤروشور. اورادا، شیخ سعدی ایله‌ده معاشرت ائتمیش و لاكین سعدی‌دن‌اینجیمیش و اونون تقدیم ائتدیگی دیوانی‌دا قبول ائتمه‌میشدی!(1) شیرازدا شیخ نجیب‌الدین اوغلو ظهیرالدین بوز گوش اونا دئدی‌كی: «سنی شیخ زاهد گیلانی‌راضی سالابیلر.» صفی‌الدین اسحاق دؤرد ایل اردبیلدن اوزاق قالدیقدان سونرا، شیخ زاهد گیلانی‌نین یانیناگئتدی. او زامان شیخ زاهد آلتمیش یاشیندا ایدی. شیخ صفی ایگیرمی ایكی ایل اونون یانینداقالدی. گیلك دیلینی‌ده اورادا اؤیرندی و اونون قیزی «بی‌بی فاطمه» ایله ائولندی و اونا «فاطمه‌خاتون» لقبی وئردی. شیخ زاهد اؤلدوكدن سونرا، شیخ صفی اؤز شهری اردبیله قاییتدی و عؤمرونون سونونا قده‌رآنا وطنده یاشادی، چوخلو عالیم و عارف تربیت اتتدیكدن سونرا، اوزمانین دانشگاهی اولان،اؤز زاویه‌سینده دفن ائدیلدی.
2-1. شیخ صفی‌نین شخصیتنه باخیش توركجه میرزه یازیلان «قارا مجموعه»لر و ادبی - عرفانی قایناقلاردا، شیخ صفی‌نی اولو بیرمرشد و عالیم كیمی گؤروروك. اونو، بوتون كیتابلاردا «سلطان شیخ صفی قدس سره» كیمی قئیدائدیرلر. اونو، «دده قورقود» كیمی ائلجه بیلن و كامیل مرشد وصف ائدیرلر. فارسجا و عربجه قایناقلاردادا، شیخ صفی چون حؤرمتله یاد ائدیلیر. میثال ایچون رضاقلی‌خان هدایتین «ریاض العارفین» اثرینده وئردیگی قئیدلره دقت ائده‌لیم: «شیخ العارفین و برهان الواصلین القطب الاصفیاء فی‌الافاق صفی‌الدین اسحاق، نسب آن‌جناب به حضرت امام همام موسی‌الكاظم می‌پیوندد و اجداد عظامش هادیان راه یقین و احفادكرامش حامیان دین مبین... زیاده بر سی ساله به هدایت و ارشاد طالبان اشتغال داشت و زیاده ازصد هزار كس تربیت فرمود.»(2) تاریخچیلر یازیرلار كی، شیخ صفی اؤز زمانیندا تانینمیش و چوخ حؤرمتلی بیر شخصیت‌ایمیش. حتی ائلخانلیلار، و اونلارین آدلیم وزیری خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، شیخ‌صفی‌یه، تشیّع معارفی‌نین تبلیغی ایچون، هر ایل چوخلو پول و ارزاق گؤندریردیلر. شیخ صفی‌اولدوكدن سونرا، اونون حاققیندا كشف كرامات و تقواسینا عائد چوخلو افسانه‌لرده‌اویدورولموشدو. بودا، اونون تمیز حیات سورمه‌سیندن بیر علامت اولا بیلر. شیخ صفی شخصیتینه منفی باخیشلاردا واردیر. بیرینجی منفی باخیش انگلتره‌لی «ادواردبراون» طرفیندن دیر. ایكینجی باخیش ایسه اونون یولسوزلوغونو، حیاسیز جاسینا تعقیب ائدن«احمد كسروی» طرفیندن دیر. او، حتی شیخ صفی شخصیتی‌نی ترور ائتمه‌ك ایچون «شیخ‌صفی و تبارش» آدلی فارسجا، اوزدن ایراق بیر علمی جزوه‌ده یازیر.بو كیتابین اون سؤزونده‌یازیركی «.. من اثبات ائدجگم كی شیخ صفی: 1ـ سید دگیلدی، 2ـ سنی ایدی و شیعه دگیلدی،3ـ فارس ایدی و تورك دگیلدی(!)»(3) كسروی ائله همین سؤزلری یازدیغی صحیفه‌ده تناقضه قاپیلیر و دئییر: «زبان شیخ صفی آذری‌می‌بوده و تركی نمی‌دانسته(!)»(4) و اؤزو بیلمه‌دن «فارسی» ایله «آذری»نی قاریشدیریر. كسروی‌نین باشقا بیر تناقضی بوكی، شیخ صفی‌نین گیلك دیلینده یازدیغی 17 بیت شعری،ایلك اونجه تالیشجا و سونرا آذری‌جه(؟) آدلاندیریر.(5) بیلیندیگی‌كیمی، او جعل ائتدیگی «آذری یا زبان باستان آذربایجان (؟)» نظریه سینی‌ده ائله بو17 بیت اساسیندا قورموشدور. كسروی، شیخ صفی‌نین شیعه اولماماسی ادعاسی ایچون‌ده گولونج دلیل گتیریر. اودا بوكی:«در باب چهارم صفوة‌الصفا كه دربارة «كلمات و تحقیقات» شیخ صفی است، حدیثهایی است كه‌یاد شده، حدیثهای سنیان است(!)» صفوة‌الصفاداكی تأكیدی‌ده قبول ائتمیر دئییر(6): «سوال كردند از شیخ قدس سره كه شیخ رامذهب چیست؟ فرمود كه ما مذهب اهل بیت پیغمبر داریم كه ایشان نهایت تقوی و طهارت‌مری می‌داشته‌اند و عمل می‌نمود و از تساهل و نهادن در احكام شرع اجتناب می‌فرمود تا به‌حدی كه به سنن مثل واجبات مواظبت می‌كرد و از مكروهات مثل محرمات محترز بود.» ولاكین عمومیتله صفویلرین هامیسی، و ایندیده اردبیلده و دونیانین مختلیف یئرلرینده‌یاشایان «صفوی زاده‌لر» اوزلری، سیدلیك‌لرینه، شیعه‌لیك‌لرینه و توركلوك‌لرینه افتخارائتمیشلر و ائدیرلر و بو فخری آچیقجاسینا دیله گتیرمیشلر و گتیریرلر. بورادا بونو قئید ائتمه‌لییم‌صفوی زاده‌لرین یازیلان شجره‌لری، ایرانداكی بیر چوخ خاندانلارین شجره‌لریندن داها معتبرشجره‌لر حساب اولونور و بیر چوخلاری «آستان قدس رضوی» سندلرینده ثبت اولونموشدور. كسروی و اونون ال اوشاقلاری‌نین ادب سیزلیك‌لری، ایندیه قده‌ر شیخ صفی‌نین توركلوگو،شیعه‌لیگی و سیدلیگی‌نی سؤال آلتینا آپارا بیلمه‌میشدیر.
3-1. اردبیل شهری، شیخ صفی‌نین ارشاد مركزی اردبیل سؤزونون كؤكو «اردؤول» اولمالیدیر. اسكی قایناقلاردادا «اردویل» یازیلیر(7) بو سؤزایكی حصه‌دن عیبارتدیر: 1- ار، (-ar)، ایگید، جوانمرد، پهلوان، قهرمان، سرباز و سردار معناسیندا. نئجه‌كی، آذر (= آذ +ار) كلمه‌سینده و هابئله اراز (ار + آز) یا ارس كلمه‌سینده‌ده، كلمه‌نین باشیندا و یا سونونداایشلنمیشدیر و آذربایجاندا یاشایان تورك عشیره‌لریندن اولان «آز» عشیره‌سی‌نین آدی ایله‌باغلیدیر. «اردؤول» سؤزوده، «آذر» و «آراز» سؤزلری كیمی «ار» سؤزونون باشقا سؤزله بیرلشمه‌سی ایله‌حاصیل اولموشدور. 2- كلمه‌نین ایكنیجی حصه‌سی «دؤول» سؤزو ایسه، «دؤومك» dخvmek مصدری‌نین متعدی‌فورماسی‌نین امر شكلی اولمالیدیر. بو مقدس آدا اویدورولان «آرتاویل». كیمی اتیمولوژیلر، آریامهر شوونیزی‌نین اویدورمالاریندا ساییلا بیلر. اردبیل، اسلامیتدن قاباق، آذربایجان تورپاغی‌نین ان بؤیوك و مهم شهری ساییلیردی و خزر (ویا آذر kaz(AZ)+er) توركلری‌نین پایتختی حساب اولونوردو. شیخ صفی بو شهرده، یوزمینلر عارف و عالیم تربیت ائتمیشدیر، اردبیل شهرینی اوزطریفتی‌نین ارشاد و تبلیغ مركزینه چئویرمیشدیر. تاریخی قایناقلار گؤستریركی، اونون معنوی نفوذو اوز زامانیندا اردبیلده یگانه و تایسیزایدی، وفاتیندان سونرا ایسه بوتون آذربایجان بؤلگه‌سینی بوروموش و «شیخ اوغلو شاه‌اسماعیل ختائی»نین ظهورونا منجر اولموشدور. ایران تاریخینده اردبیللیلر و صفویلرین بوراخدیغی اهمیتلی تأثیر، تاریخین مسیرینی‌دگیشمیشدیر و اینانیلماز بیر یئنی دوروما گتیرمیشدیر.
4-1. قارا مجموعه نه‌دیر؟ هجری یئددینجی و سكگیزینجی عصرلرده، آذربایجاندا، معلم‌لر و مرشدلر طرفیندن مدرسه‌لرو زاویه‌لرده، سُفته‌لرده و مریدلره تدریس ائتمه مقصدی ایله یازیلان حجملی كیتابلارا «قارامجموعه» دئییلیردی. بورادا «قارا» سؤزو، بیلیندیگی كیمی، بؤیوك، گئنیش، توپلو و حجملی‌معناسیندا دیر. نئجه‌كی قاراباغ، قاراداغ، قارادره، قارادنیز، قاراسو، قارابولاق، قاراتپه و قاراپاپاق‌سوزلرینده‌ده همین معنالاردا ایشلنمیشدیر. «قارا مجموعه» كیتابلاری، عمومیتله «طریقت» و تصوفی زاویه‌لرده تدریس اولونور و همین‌موضوعلار ایله علاقه‌دار، شعر و نثر بؤلوملرینی احتوا ائدیرمیش. تحمیدیه، نعت، منقبه،حكایه، روایه، تضرع، ایلاهی، مناجات، كرامات و بو كیمی موضوعلاردا یازیلان عرفانی اثرلر،توركجه‌میزده بو آد آلتیندا توپلانمیشدیر. قارا مجموعه‌لرده گئدن متنلر، عمومیتله نثرقطعه‌لرینده تشكیل تاپیر. قارا مجموعه‌لرین خاص و یگانه مؤلفی یوخدور. اما، عمومیتله بو كیتابلار بیر مرشد آدیناتوپلانارمیش. شیخ صفی‌الدین اردبیلی زامانیندا، اونون آذربایجاندا عرفانی زاویه‌لرین‌توسعه‌سینده بؤیوك رولو اولدوغو اوچون، «قارا مجموعه» اونون آدی ایله باغلاندی. شیخ‌صفی‌دن سونرا، اونون مریدلری و عمومیتله صفوی جوانلاری و اردبیللی عارفلر و عالیملرطرفیندن، توركجه میزه بیر چوخلو «قارا مجموعه» قازاندیریلمیشدیر. تقدیم ائتدیگیمیز بیراسكی قایناقلاردا، «قارا مجموعه» آدلی خاص بیر كیتابین‌دا شیخ صفی‌الدین اردبیلی طرفیندن‌توركجه تألیف اولماسینا اشاره اولونور. الیمیزده اولان قایناقلار آراسیندا «غربی»نین توركجه‌تذكره‌سینی آد آپارا بیلیریك. هابئله «بقائی»نین فارسجا تذكره‌سینده‌ده بو مسأله‌یه اشاره اولونور.اونلار دئییرلركی، «... شیخ صفی‌نین قارا مجموعه آدلی اثری یالنیز صفوی سلطانلاری‌نین‌كیتابخانالاریندا تاپیلا بیلر و بو خزانه‌لردن ائشیگه چیخماز.»
5-1. شیخ صفی‌نین باشقا اثرلری توركجه یازیلان قارا مجموعه‌دن باشقا، شیخ صفی‌نین بیر نئچه توركجه و فارسجا و عربجه‌اثری‌ده اولموشدور. بو اثرلرین فهرستینی بئله سیرالاماق اولور: 1- مثنوی شرحی (توركجه) بو اثردن بیر نسخه نجف‌ده امیرالمؤمنین(8) كیتابخاناسیندا 1099سای آلتیندا ساخلانیلیر. 2ـ فنا (فارسجا). بو اثردن بیر نسخه تهران دانشگاهی مركز كیتابخاسیندا 4/4209 سای آلتینداساخلانیلیر. 3ـ صلة‌الفقیه (عربجه) 4ـ تحقیقات (توركجه) بو اثرین بعضی حصه‌لری «قارا مجموعه»لره داخیل ائدیلمیشدیر. 5ـ تحقیقات (فارسجا) بو اثرین بیر چوخ بؤلوملری «صفوة الصفا» كیتابینا داخیل‌ائدیلمیشدیر.(9) 6-1. الیازمالار آراسیندا بشر تاریخینده، مسلمانلار قده‌ر باشقا امت و ملتلر كیتاب یازمامیشلار. مسلمانلار عمومیتله‌توركجه، عربجه و فارسجا اولاراق، یوز مینلر علم، ادبیات و اینجه صنعت ساحه‌لرینده كیتابلاریادگار قویموشلار. بو كیتابلار الیازمالار شكلینده بیزیم الیمیزه گلیب چاتمیشدیر. ایندی‌دونیانین كیتابخانالاریندا، ایكی میلیون جیلده یاخین توركجه، عربجه و فارسجا الیازماساخلانیلیركی، اونلارین یالنیز اوچده بیری‌نین فهرستی یازیلمیشدیر و فهرستی یازیلان الیازمالارین ایسه یالنیز یوزده اونو چاپ اولموشدور. البته ودردیگیمیز بو بیلگی هر أوچ دیلده یازیلان اثرلره عائددیر. توركجه‌میزه گلدیكده، دوروم‌داهادا آجینا جاقلی‌دیر. میثال ایچون اولكه‌میز ایرانین كیتابخانالاریندا ساخلانیلان توركجه‌الیازمالارین یوزده دوخسان بئشی هله فهرست اولمامیشدیر. یالنیز مشهدده «آستان قدس‌رضوی» و قم شهرینده «آیت الله نجفی مرعشی» كیتابخانالاری، بعضی توركجه الیاز مالارینی‌داغینیق حالدا فهرست ائتمیشلر و تهرانین «ملك» كیتابخاناسی الیازمالار داغینیق حالدا فهرست‌ائتمیشلر و تهرانین «ملك» كیتابخاناسی الیازمالار فهرستینده توركجه بؤلومو آیریلمیشدیر.تبریزین «تربیت» و «ملی» كیتابخانالاری و هابئله تهرانین «ملی»، «شهید مطهری» و «اسلامی‌شورا مجلیسی» كیتابخانالاری‌نین فهرستلرینده ایسه داغینیق حالدا بعضی توركجه الیازمالارین‌توصیفلرینه راست گلیریك. بو توصیفلر ایسه هامیسی فارسجا دیر و بیر چوخو مختصر و یانلیش معلومات وئریر. و داهاآجیناجاقلی بوراسی كی، فهرست اولان بو یوزده بئش الیازمانین، ایندیه‌كیمی هئچ بیریسی نشرائدیلمه‌میشدیر. فهرست اولمایان توركجه الیازمالار ایسه، زمانه بلالاریندا قورتولوب قالان بؤیوك بیر مدنی‌میراث كیمی ایندی، بیولوژیكی عامیللر، موذی بؤجكلر، گون ایشیغی و یا رطوبتلی هاواشرائطی آلتیندا، اولكه‌میزین مهم كیتابخانالاری‌نین زئر زمیلرینده چورومكده دیرلر: كئچكمیشده توركجه الیازمالارین امحاء ائدیلمه‌سی، ایراندا، حاكیملر طرفیندن بیر «ملی‌وظیفه» كیمی قلمه آلینیردی. بیر روایته گؤره افغان یاد ائللیلری اصفهانی اله كئچیرتدیكدن‌سونرا، اصفهانین بؤیوك حاماملارینی قیزدیرماق ایچون، توركجه كیتابلاری آلتی آی‌یاندیردیلار. پهلوی زمانیندا ایسه ساوا كین گیزلی فرمانی ایله، قالاق - قالاق توركجه الیازمالارامحاء ائدیلمیش و آرادان آپاریلمیشدیر و توركجه‌میز، علم و یازی دیلی یوخ، بلكه «فحش ودشنام و اوباش و اراذل» دیلی كیمی تانیتدیریلمیشدیر. تهران دانشگاهی‌نین مركزی‌كیتابخاناسیندا ساخلانیلان بیر چوخ الیازمانین سون حصه‌لری امحاء ائدیلمیشدیر و امحاءائدیلین بؤلومون یئرینده یازمیشلار: «چون مابقی اثر هم تركی بود و هم خالی از هر گونه فائده‌ادبی، از گنجاندن آن در برگه‌دان خودداری گردید.» قالان الیازمالاریمیزی قوروماق، مرمت ائتمك و ساخلاماق اسلام مدنیتی ایچون چوخ‌اهمیتلی دیر. مسلمانلار، الیازمالار و واسیطه‌سی ایله چوخ بویوك و عجایب بیر مدنی میراث‌قویوب گئتمیشلركی، بو میراثین بؤیوك بیر بؤلومو توركجه‌دیر. بو، اینانیلماز درجه‌ده قیمتلی بیرمیراثدیر و بیزیم ایندی او اثرلر و اثرلر صاحیبلری‌نین آدلاریندان، اوزوموزون خبریمیزیوخدور. بو بؤیوك و افتخارا شایان علمی - مدنی میراثی تانیماقلا، بیز بشر علملر تاریخینی‌تدوین ائده بیله‌جه‌ییك. بو یولدا، بیرینجی آددیم، الیازما نسخه‌لرینی تانیماق و اونلاری‌توصیف ائتمك و بلكه اوندان قاباق، مملكتیمیز ایرانین كیتابخانالاریندا ساخلانیلان توركجه‌الیازمالاری امحاء آفتلری و صدمه‌لریندن قوروماق و ساخلاماقدیر. بو مقدس ایش ایچون، البته‌مسئوللاریمیزین خصوصی دقت، دغدغه و امریه‌لری گوزله‌نیلمكده دیر. بوگون، دونیادا بوتون دؤلتلر، الیازمالاری مرمت و حیفظ ائتمگی اؤزلرینه بورج بیلیرلر.ایراندادا فارس دیلینده اولان الیازمالار، ایندیه قده‌ر حمد اولسون‌كی یاخشی قورونموشلار و بوالیازمالار اوچون یوزلر توصیفی و تحلیلی فهرست یازیلمیشدیر و مُدرن تجهیزات ایله‌ساخلانیلیر. مملكتیمزده موجود اولان مینلر توركجه الیازمالارین قورونماسی دا البته دؤلت‌مسئوللاری‌نین بوینوندا بیر وظیفه‌دیر. بو الیازمالارین موضوعلاری چوخ متنوع و چشیدلی‌اولموشدور. طب، نجوم، ادبیات و دینی بحثلردن توتموش تا اكینچیلیك، كیمیاگرلیك،علم‌الحیل، مكانیك و ناغیللارا، توركجه الیازمالاردا راست گلمك اولار. بیزیم بیر چوخ مدنی آبیده‌میز ایندی آرادان گئتمیشدیر و بعضیلریندن یالنیز بیر - ایكی الیازماالده دیر. یاخشی بیلیریك‌كی «دده قورقود» آبیده‌سیندن ایندی دونیادا ساخلانیلان یالنیز ایكی‌الیازما قانینمیشدیر. «قوتادغو بیلیغ» و «عتبة‌الحقایق» منظومه‌لریندن ده چوخ آز نسخه معرفی اولموشدور. بیرچوخ «اوغوزنامه» و «سلجوق نامه‌لر»یمیزدن قالان الیازمالار ایندی تانینمامیش اولموشلار. دارالارشاد اردبیل شهرینده شیخ صفی مقبره‌سی محلینده، ساخلانیلان یوزمین الیازمادان،روسلار و سونرا رضا شاهین 1318 ش. غارتیندن سونرا، ایندی بیر نسخه‌ده قالمامیشدیر. شیخ‌صفی‌نین «قارا مجموعه» اثری‌نین حصه‌لریندن ایسه یالنیز بیر نسخه تانینمیشدیر و «مناقب شیخ‌صفی» آدی ایله تهراندا فهرست اولونموشدور. بو الیازمالار بیزیم دینی، مدنی، تاریخی، ادبی، و قومی كیملیگیمیز و سیجیللیمیزدیر. توركجه‌الیازمالارین بیر حصه‌سی ائولرده ساخلانیلیر. بو نفیس الیازمالاردا تانیتدیریلمالی وقورونمالیدیر. كئچمیشده آذربایجانلیلار پهلوی حكومتی مزدورلارینا اعتماد ائتمه‌دیكلری‌ایچون، توركجه الیازمالاری گیزلتمیش و یا ایراندان چیخارتمیشلار. اودوركی، ایندی بیر چوخ‌توركجه شیعه الیازمالاری «نجف» و «كربلا» كیتابخانالاریندا ساخلانیلیر. «قارا مجموعه»نین تام متنی‌نی تاپیب برپا ائتمه ایچون، گنج نسلیمیز، شیخ صفی‌یه منسوب‌اولان بوتون الیازمالاری آرامالیدیر. هله‌لیك، بیزیم بورادا نشر ائتدیگیمیز مجموعه‌لرده علاوه،دونیا كیتابخانالاریندا، «سلطان شیخ صفی‌الدین اردبیلی»یه منسوب اولان توركجه «مناقب»،«كلمات» آدلی بعضی الیازمالارین توصیفینی آشاغیدا تقدیم ائدیریك: 1ـ تبریز ملی كیتابخاناسی‌نین حاج حسین آقا نخجوانی بؤلومونده ساخلانیلان 710ـ نمره‌لی‌توركجه الیازما. بو الیازمانی محمدبن حسین الكاتب استنساخ ائتمیشدیر. او، الیازمانین‌استنساخینی هیجری 949 ـ نجو ایلده باشلامیش و 950ـ نجی ایلده قورتارمیشدیر. ایلیازماشیرازدا یازیلمیشدیر. 2ـ تهران، قاباق‌كی سلطنتی كیتابخانانین مجموعه‌سینه عائد اولان 2761 ـ نمره‌لی‌توركجه الیازما. بو الیازمانی محمود خوشنویس شیرازی هیجری 949 - نجو ایلده استنساخ‌ائتمیشدیر. 3ـ پترز بورگ شهری‌نین شرق شناسلیق انستیتوسو كیتابخاناسیندا ساخلانیلان توركجه الیازما. 4ـ سالتیكوف شئچدرین عمومی كیتابخاناسیندا ساخلانیلان توركجه الیازما. 5ـ تهرانین «ملت» كیتابخاناسیندا ساخلانیلان 3608 نمره‌لی الیازما. 6- نجفین امیرالمؤمنین كیتابخاناسیندا ساخلانیلان 485 ساییلی الیازما. 7- تهران دانشگاهیندا ساخلانیلان 4/4209 ساییلی الیازما. بو نسخه‌لرین هامیسی نشر اولمالیدیر. و بو مقدس ایش گنج نسلیمیزین بورجودور.
7-1. قارا مجموعه‌نین نثری اسلامیتدن سونراكی توركجه ادبیات تاریخیمیزده دؤرد جوره نثر ایشه آپاریلمیشدیر: 1-7-1. آغیر نثر عمومیتله عربجه و فارسجا تأثیری آلتیندا، آغیر كلمه‌لر و عیبارت‌لر، طنطنه‌لی جمله‌لرایشله‌دن، اسكی منشی‌لر بو نثره رغبت گؤسترمیشلر. بعضی تذكره‌لر و منشآت مجموعه‌لری بونثر ایله یازیملیشدیر. بو نثری یاخشی باشا دوشمك ایچون هر اوچ دیلی، توركجه، فارسجا وعربجه‌نی اویرنمك لازمدیر. میثال ایچون ویسی‌نین، «درة‌التاج» و منشآت كیتابلاری بو نثرنمونه‌لریندن ساییلیر. 2-7-1. بزه‌كلی نثر توركجه‌میزین قانونلارینا اویماق ایسته‌ین و لاكین نثری ادبی بزكلر و سوسلر ایله بزه‌ین نثریازانلاریمیز، بو شیوه‌یه عمل ائتمیشلر. اثرلرینده ادبی اوستادلیقلارینی گؤسترمك ایچون،چوخلو سجع و تشبیه‌لر ایشه آپارمیشلار. «نهج‌الفرادیس» كیتابی بو شیوه‌دن بیر نمونه‌دیر. 3-7-1. اورتا نثر بو یازی دیلی خلقین دانیشیق دیلیندن بیر آز فاصله آچان بیر دیله چئوریلمیشدیر. آیه‌لر،حدیثلر، عربجه و فارسی عیباره‌لر و شعرلر ایله دولو اولان بو نثر بعضاً ده ساده نثره یاخینلاشیر.«حدیثة‌السعدا» و «صفوة‌الصفا» بئله بیر نثر ایله یازیلمیشدیر. 4-7-1. ساده نثر خلقین دانشیق دیلینی اساس توتان بیر شیوه‌دیر. عمومیتله قرآن تفسیرلری، حدیث كیتابلاری،مرثیه اثرلری، مناقب نامه‌لر، فئوت نامه‌لر، فئوت نامه‌لر، اوغوز نامه‌لر، سیاحت نامه‌لر و عاشیق‌حكایه‌لری بو نثر ایله یازیلمیشدیر. بو شیون ایچون «دده قورقود كیتابی» و «اوغوزنامه» و «اصلی‌و كرم» و «كور اوغلو» آدلی اثرلری میثال گتیرمك اولار. «مزكی النفوس»، «البویوروق»، «مغلطه‌روایتی»، «كؤنول» رساله‌سی و «صفوة‌الصفا» اثرلری‌ده بو شیوه ایله یازیلمیشلار.
8-1. توركجه‌میزین املاءسی بیلیندیگی كیمی توركجه‌میز، سومر (Sدmer)، گؤی تورك (Gخy Tدrk) و اویغور (Uygur)الفبالاریندان سونرا، توركلرین اسلامینه بویون اگدیكلری ایله علاقه‌دار، قرآنی الفبا ایله‌یازیملیشیر. مسلمانلار همین الفبا ایله، توركجه‌میزده بیر دریا نظم و نثر اثرلری یاراتمیشلار. اسلام الفباسی‌نین توركجه‌میزین تاریخ بویونجا، چئشیدلی اقلیملرده، مختلیف منیمسه‌مه‌لری‌اولموشدور، اودور كی، بیزیم عصریمیزه كیمی ثابت بیر املاء قایدالارینا گلیب چاتمامیشدیر. ولاكین، هر دؤرده اوزونه مخصوصی قایدالاردان تبعیّت ائتمیشدیر. هیجری 3ـ نجو عصردن آلتینجی عصره قده‌ر، قرآنی الفبا ایله یازیلان توركجه متنلریمیز،اعرابلی و حركه‌لی اولموشدور. الیمیزده اولان «نهج الفرادیس» اثری و «یونس امره»نین‌دیوانی‌نین الیازمالارینی میثال كیمی گؤسترمك اولار.(10) سونرا، سسلی حرفلری الفبا سیستمینه داخیل ائتمكله، حركه‌لی یازما ایشی قالدیریلمیشدیر.خصوصیله صفوی دؤروندن اولكه‌میزده توركجه متنلر گؤزل نستعلیق خطی ایله و حركه‌سیزیازیلمیشدیر. املاء شیوه‌لریمیز هله لازمی قده‌ر دقتله اؤیره‌نیلمه‌میشدیر. قاجار دؤرونون سونلاریندا نشراولان توركجه كیتابلاریمیزین املاءسی، صفویه دؤرو املاءسی ایله چوخ فرقلی حاللار داشییر وچاغداش املاءمیز ایسه، هله ثابت بیر نقطه‌یه گلیب چاتا بیلمه‌میشدیر. پهلوی رژیمی و شوونیزمی‌نین توركجه‌میز ایله دوشمنلیگی، املاء قایدالاریمیزداقارماقاریشیقلیغا یول آچان اساس عامیل كیمی دگرلندیریلیر. بونونلا بئله، ضیالیلار جوره - جوره املاء شیوه‌لری ابداع ائتمكده دیرلر و لاكین بئله‌نظره‌گلیركی، بیز علمی اصللره اویغون و عموم خلقین منیمسه دیگی بیر املاء شیوه‌سیندن‌هله‌لیك تبعیت ائتمه‌لییك. میثال: گبی، گیبی، گب، گیب ایله، اله، الا، ایلا نجه، نیجه، نیچه، نچه اوله، اولا، اله، اولا 1-8-1. ب. پ، ج/ چ، د/ط، س/ص حرفلری توركجه سؤزلرده قاریشیق وضعیتده‌ایشله‌نیلیر. میثال: پاشا/باشا، جونكی/چونكی، چری/جری، جكسه / چكسه، صو/سو، سانكی/صانكی 2-8-1. توركجه‌ده ایشلننن عربجه و فارسجا سؤزلرده عمومیتله توركجه تلفظ اساس‌ساییلمیر و اولدوغو كیمی یازیلیر: حاضر، افطار، بیت، سماع، نماز، مجلس، غالیب، عقل، نقل و... بیز بو سؤزلرین املاسینی بعضاً دگیشدیك، میثال: مجلیس، عاغیل و... 3-8-1. بعضی واخت توركجه‌میزده ایشلنن عربجه و فارسجا سؤزلر، توركجه تلفظ ایله‌یازیلیر: میثال: اومید (امید)، تز (تیز)، زیره (زیرا)، دوشمان (دوشمن)، خوجه (خواجه)، صپاره (سه‌پاره). 4-8-1.های غیر ملفوظا ختم اولان عربجه و فارسجا سؤزلرده، توركجه اكلر ایله بیرلشنده،غیرملفوظ هادوشور. میثال: قافلدن (قافله‌دن)، توبسی (توبه‌سی)، زمرسنه (زمره‌سنه)، معاملیه (معامله‌یه)، خزینلر(خزینه‌لر)، مكدن (مكه‌دن)، سایسنده (سایه‌سنده) 5-8-1. توركجه سؤزلرده بیر چوخ یئرده سسلی حرفلر ایشلنمیر و سسلیلرین یئرینه حركه‌ایشلنیر، بو، ان اسكی توركجه املا قایداسی حساب اولونا بیلر. میثال: قیننداً (قوینوندان)، بیرغن (بویروغون)، الر (ایله‌ری)، صكجی (سون اوجون)، گمی(گمی‌یه)، اچند (ایچینده)، برقدغ (بوارقدوغو)، ورلر (وئره‌لر)، قند (قوندو)، دو (دوه). 6-9-1. قارا مجموعه‌ده توركجه سؤزلرین، دیالكتولوژیك املاءلاری، عمومیتله اردبیل‌لهجه‌سینده اولموشدور. بودا گؤستریر كی، قارا مجموعه متنلری‌نین ایلك یازان عالیملری،اردبیللیلر اولموشلار و ادعا ائتمك اولاركی، بیزیم تصوفی متنلریمیزین دیل قایداسی گئدیشی،اردبیل آغزی اساسیندا قورولموشدور. باشقا سؤزله دئسك، اردبیل آغزی، توركجه عرفانی‌متنلریمیزین شاه بئیتی حساب اولونور. بو شیوه عمومیتله فعللرین تلفظ‌لرینده ساخلانیلمیشدیر. میثال: چلنور (چالینیر)، گتور (گتیر)، واردوغندان (واردیغیندان)، یومشاغ (یومشاق)، بیراوغور (بوارخیر)، یتشور (یئتیشیر). بو اوزللیكلری آرتیرماق اولار. نشر ائتدیگیمز متنلر، املا خزینه‌سی كیمی نظر دقته‌آلینمالیدیر. بیزدن قاباق قارا مجموعه‌نین بعضی پارچالارینی نشر ائدن عالیملرده همین مسأله‌یه‌دقت ائتمیشلر.(11)
پاورقی 1ـ فارسجا قایناقلاردا یازیلیر: «معاشرت او پسند خاطرش نیفتاد و نسخه‌ی اشعار او را نپذیرفت» خارجی سیاحلار، اوجمله‌دن «شاردن» ده بو مساله‌یه اشاره ائتمیشدیر. 2ـ رضاقلی‌خان هدایت، ریاض‌العارفین، داش باسماسی، ص 101. 3ـ احمد كسروی، شیخ صفی و تبارش، تهران، كتیبه، 1355، ص 4. 4ـ همان یئر. 5- احمد كسروی، آذری یا زبان باستان آذربایگان، 1354، ص 31. 6- احمد كسروی، شیخ صفی و تبارش، همان ص 20. 7ـ میثال ایچون، حدود العالم من المشرق الی المغرب اثری (فارسجا) و یا صورة‌الارض (عربجه) كتابلارینا باخین. 8ـ «غربی» نین همین تذكره‌سینی بو یاخینلیقدا نشر ائدجه‌ییك. 9ـ بو اثرلرین فهرستی ایچون باخ. احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی، ج 2، ص 1799. 10ـ بو ایكی اعرابلی الیازمانین فتو صورتی نشر ائدیلمیشدیر. باخ: نهج‌الفردایس، تورك دیل قورومو نشری، آنكارا،1948 - و - یونس امره، دیوان، تورك دیل قورومو بشری. آنكارا، 1989. 11ـ او جمله‌دن مرحوم پروفسور فاخر ایز «اسكی تورك ادبیاتیندا نشر» مجموعه‌سی (استانبول 1964) و احمد حامدالصراف «اشبك» كیتابی (بغداد 1954) نشرینده بو مسأله‌یه دقت ائتمیشلر. |
