بختیارنامه ناغیلی نین اصلی اویغورجادیر
اویغورجا متن
«بختیارنامه»نین اویغورجا متنیندن بیر الیازما نسخه‌سی «بادلیان» کتابخاناسیندا 598 نمره ایله ساخلانیلیر.[1] بو متندن همین حکایه مختلف دیللر او جمله‌دن مالایا دیلی، فلهی دیلی، عرب دیلی، چاغاتای تورکجه‌سی، فارس دیلی و سونرالار اسکی آنادولو و آذربایجان تورکجه‌سینه ترجمه ائدیلمیشدیر.[2]
پان‌ایرانیستلر و فراماسونرلر، ایراندا شاه زمانیندا چالیشیبلار اثبات ائتسینلر کی بو کیتابین اصلی گویا پهلویجه اولموشدور. بو ادعانی ائدن معروف فراماسونر «ذبیح الله صفا» ایدی. اونون ادعاسی حتی «دائره المعارف بزرگ اسلامی»یه ده تاثیر قویموشدور. بو دائره المعارف ده بئله یازیلیر:
«مأخذ اصلی بختیارنامه روشن نیست. به گمان ذبیح الله صفا اساس بختیارنامه می‌تواند همان بختیارنامه‌ای باشد که به گفته‌ی مولف تاریخ سیستان در شرح کارهای بختیار، جهان پهلوان خسروپرویز ساسانی نوشته شده است! . . ذبیح الله صفا حدس می‌زند که تحریرهای بختیارنامه از یکی از متون کهن پیش از اسلام سرچشمه گرفته و در زمره‌ی داستان‌هایی است که در دوره‌ی تکوین حیات ادب عربی در قرن‌های اولیه‌ی هجری از پهلوی به عربی ترجمه شده‌اند!»[3]
بئله‌لیکله او یاواش یاواش ادعا ائدیرکی بختیارنامه‌نین اصلی ایندی مفقود اولموش پهلویجه متن ایدی! بو بیر حالدادیر کی هم «تاریخ سیستان»، هم «لباب الالباب» تذکره‌سی مؤلفلری اصلا بئله بیر اویدورمایا اشاره ائتمیرلر.
بو سخیف ادعانی و خیال‌پردازانه تئورینی بوتون متن‌شناسلار و مستشرق‌لر رد ائتمیشلر. او جمله‌دن «کومپارتی» و «باسه» دئییرلر کی:«بختیارنامه‌ده اولان ناغیل‌لار «یئددی وزیر» کتابیندان تقلید اولاراق یازیلمیشدیر.[4] و «نولدکه» دئییرکی بو اثر اسلامی دؤنمه عائد اولمالیدیر.[5] «هرمان اته» ایسه تاکید ائیدرکی بو اثر پهلویجه اولمایان بیر هندجه متندن آلینمالیدیر.[6]
«بختیارنامه» حاققیندا تحقیق ائدنلرین باشیندا مرحوم «فؤاد کؤپرولو» دورور. او، یازیر:«بختیارنامه، «اون وزیر حکایه‌سی» دئیه‌ده معروف‌دور. «سندباد» و یا «یئددی وزیر» آدلی هند حکایه‌سی‌نین مسلمان محررلری طرفیندن تقلیداً میدانا گتیریلمیش شکلی، اصلی اولان اثر گیبی، بو کتاب دا، چرچیوه‌سی‌نین ایچینه باشقا واقعه‌لر ادخال ائدیلمیش، بیر تک حکایه‌دن عبارتدیر. فقط بورادا واقعه‌لر اساس حکایه‌یه سیخی بیر صورتده باغلیدیر.»[7]
بو بحثلرین هامیسیندان نتیجه آلیریق کی پهلوی دئییلن بیر شیوه ایله بختیارنامه ناغیلی اله گلمه‌میشدیر. هندجه ده بئله بیر افسانه و قصه یوخ ایمیش. اما اویغورجا متن واردیر و بو متن ایسه اسلامدان قاباغا، مانی دینینده اولان اویغورلارا عائددیر. اویغورلار آراسیندان بیر کاتب، اؤز قونشولاری اولان سیستان و کرمان شاهلیقلاری حادثه‌لری حاققیندا بیر ناغیل یازمیشلار و اونو «بختیارنامه» آدلاندیرمیشلار.
من، اویغورجا متنین بوتون متنلردن قدیمی اولماسی و سیستان ایله کرمان یاخینلیغیندا یاشایان اویغورلارین طرفیندن یازیلماسینی ظن ائدیرم. اویغور تورکلری مدنیت و یازی – پوزو صاحبی ایدیلر. اونلار بوتون قایناقلاردا کتاب و یازی و لوحه‌لر صاحبی آدلانیرلار. «شاهنامه»ده اونلاری «دیو» آدلاندیران فردوسی، اونلارین عجم شاهلارینا یازی- پوزو اؤیرتمه‌لرینه ایسته‌مه‌دن اشاره ائدیر و دئییر:
به خسرو نبشتن بیاموختند
مانوی دینینی قبول ائدن اویغورلار، بیر دریا مدنیت آتاری یادگار قویوب گئتمیشلر. ایراندا مغول حاکمیتی‌نین ایلک کاتب‌لری‌دن اویغورلار اولموشلار.
ان شاء الله گله‌جکده بختیارنامه‌نین اویغورجا متنین گئنیش اولاراق تانیتدیرماغا چالیشاجاغام. ایندی بو ناغیلین عربجه، فارسجا و تورکجه ترجمه‌لری اوستونده دایانیرام.
عربجه ترجمه‌لر
- 1 –
«بختیارنامه»نین ان اسکی عربجه متنی «عجائب البخت فی قصة الاحدی عشر وزیراً ماجرا لهم ابن الملک آزادبخت» آدلانیر که 1886 م. (1347هـ .) ایلینده «میشل جورجی عورا»نین کیچیک مقدمه‌سی ایله نشر اولدو. اونون نشر ائتدیگی نسخه‌نین تألیفی، 390 هـ . ایلینه عائد ایدی. نسخه‌نین اصلی اویغور خطی ایله یازیلمیشدیر.
- 2 –
بو چاپدان چوخ قاباق ایسه، یعنی 1807 م. (1262 هـ.) ایلینده همین کتاب «گوستاوس کنوز»ون یازدیغی اؤن سؤز ایله «گوتینگن» دا «قصة العشر وزرا و ماجرا لهم مع ابن ملک آزادبخت» عنوانی ایله نشر اولموشدور.
-3 –
«بختیارنامه»نین بیر باشقا عربجه متنی 1890 م. (1351 هـ .) ایلینده بیروت شهرینده «صلحانی»نین ترتیب ائتدیگی «عربجه افسانه‌لر» مجموعه‌سینده نشر اولدو. بو متنی گؤرنلر اونو «کنوز»ون نشرینه یاخین بیر متن حساب ائدیرلر.
فارسجا ترجمه‌لر
- 1 –
عرب دیلیندن فارس دیلینه «بختیارنامه» ناغیلی‌نین بیرینجی منثور چئویریسی، «لمعة السراج لحضرت التاج» آدلی اثردیر. بو اثر «شمس الدین دقائقی المروزی» نین اثریدیر. او، اؤز مقدمه‌سینده دئییرکی بیر گئجه «بختیارنامه» ناغیلینی اوخورکن، اونون عباره‌لری‌نین فارسلار ایچینده آنلاشیلماز اولدوغونو گؤروب و زمانه‌سی‌نین‌ده اونا رغبت گؤستردیگینی حس ائدیب، اثری فارس دیلینه ترجمه ائتمگه همت گؤسترمیشدیر. بو کتابین ایسه آدی «راحة الارواح فی سرور المفراح» ایدی. همین کتابدان 23 ذیحجه 663 هـ . ایلینده استنساخ اولونان بیر نسخه ایندی پاریس کتابخاناسیندا ساخلانیلیر.[8]
مرو توركلریندن اولان شمس الدین دقایقی‌نین گؤردوگو متن سؤز یوخ كی فارسجا دگیلمیش و یقین او، اویغورجا متنی اوخوموش و اونو فارسجایا چئویرمیشدیر.
«لمعة السراج» کتابی مقدمه‌دن باشقا اون باب و بیر خاتمه‌دن عبارتدیر و ایچینده عربجه و فارسجا شعرلرده واردیر. بو کتابا اون وزیرین حکایه‌لری داخل اولدوغو اوچون فارسی‌ده اونا «قصه‌ی ده وزیر» آدی‌دا وئرمیشلر.
لیدن کتابخاناسیندا 593 نمره‌لی و آکسفوردون بودلیان کتابخاناسیندا ساخلانیلان 231 نمره‌لی الیازما «بختیارنامه» نسخه‌لری اصلینده همین «لمعة السراج» کتابی‌دیر. بو فارسجا ترجمه‌نی «سر ویلیام اوسیلی» 1803 ـنجو ایلده انگلیزجه ترجمه ایله چاپ ائتمیش. سونرالار اونو «کازمیرسکی» پاریس شهرینده 1839 ایلینده، «برتلس» ایسه پطروگراددا 1920 ایلینده نشر ائتمیشلر. و تهراندا «ارمغان» مجله‌سی طرفیندن 1310 هـ . ایلینده چاپ اولموشدور. همین کتاب داش باسماسی اصولی ایله بیر دفعه تبریزده و ایکی دفعه‌ده بمبئی‌ده تاریخی معلوم اولمایان زمانلاردا نشر ائدیلمیشدیر. یاخین ایللرده ایسه یوخاریدا دئدیگیم كیمی معروف فراماسونر ذبیح الله صفا طرفیندن 1347 ش. ایلینده تهراندا «راحة الارواح فی سرور المفراح بختیارنامه» عنوانی ایله «میشل جورجی عورا» نین عربی «عجایب البخت» اثری‌ده ضمیمه اولاراق نشر ائدیلدی. بو فارسجا متن 809 هـ . ایلینده تحریر اولونموشدور. پان‌ایرانیست اولان ذبیح الله صفا یازدیغی مقدمه‌ده چالیشیر اثبات ائتسین کی بو ناغیلین اصلی «پهلویجه» (!) اولموشدور. ولاکن ایندیه کیمی کیمسه بو واهی اصل متندن خبر توتا بیلمه‌میشدیر. دوغروسو بودور کی اثر عربجه و عجم شاهلاری‌نین افشا ائدیلمه‌لری قصدی ایله ترجمه ائدیلمیشدیر و ترجمه ائدن بیر اویغور توركی ایمیش.
- 2-
«بختیارنامه» ناغیلیندان فارسجا منظوم ترجمه‌لرده واردیر. بونلاردان دؤرد ترجمه تانینمیشدیر. بیرینجی‌سی «هزج مسدس اخرب مقبوض مکفوف» بحرینده یازیلمیشدیر و حال حاضردا بیر الیازما نسخه‌سی اوندان پاریسده ساخلانیلر.[9]
ایکینجی‌سی جهانشاه قاراقویونلو (حکومتی 841 – 872 هـ . ) امری ایله «پناهی» آدلی شاعر طرفیندن «هزج مسدس مقصور» بحرینده 851 هـ . ایلینده یازیلمیش مثنوی‌دیر. حال حاضردا بو مثنوی‌دن بیر نسخه «ملک» کتابخاناسیندا ساخلانیلیر.[10]
اوچونجوسو 1091 هـ . ایلینده «متقارب مثمن مقصور» بحرینده یازیلان مثنوی‌دیر. بو ترجمه‌دن فراماسونر ذبیح الله صفا خبر وئریر.[11]
دؤردونجوسو «کدخدا مرزبان» آدلی شاعرین اثریدیر کی 1210 هـ . ایلینده یازمیشدیر و حال حاضردا بو ترجمه‌دن بیر نسخه India office کتابخاناسیندا ساخلانیلیر.[12]
تورکجه ترجمه‌لر
- 1 –
«بختیارنامه» اثریندن بیر تورکجه ترجمه‌سیندن، بیر الیازما نسخه‌سی استانبول شهرینده «نور عثمانیه» کتابخاناسیندا 3685 نمره ایله ساخلانیلیر. بو ترجمه ظن ائدیلیر كی مستقیم اویغورجا متندن اسكی آنادولو توركجه‌سینه چئوریلمیشدیر.[13]
- 2 –
ایکینجی تورکجه ترجمه «فدایی تبریزی»یه عائددیر. آذری تورکجه‌سی ایله یازیلان بو مثنوی «غلام محمدلی» طرفیندن 1325 ش. ایلینده تبریزده و سونرالار دفعه‌لر اولاراق باکی‌دا نشر اولونموشدور. کرج شهرینده یاشایان بیر قارداشیمیز طرفیندن همین ترجمه‌دن ناقص بیر الیازما نسخه‌سی منه وئریلمیشدیر. بو نسخه‌نی بورادا عیناً کپی اولاراق نشر ائدیریک. قید ائتمه‌لیم كی بو ناقص الیازما نسخه‌سینی آقای صدیار وظیفه (ائل اوغلو) اوخوموش و نشر اوچون حاضرلامیشدیر.
فدایی‌نین اثری‌نین بیر اؤزه‌للیگی‌ده بودوركی اونون مثنویسی 10 ناغیل، 10 وزیر، 10 گون، 10 گؤروش و 10 صحبت اساسیندا قورولموشدور. بو اثر سون دفعه 2005 ایلینده باكیدا نشر اولموشدور.
صائب تبریزی ایله بیر زاماندا یاشایان فدایی تبریزی حاققیندا تذكره‌لرده بیلگی یوخدور او، تبریزده دغولوب بویوموشدور و هجری 11 ـنجی عصرده «بختیارنامه» حكایه‌لرینی نظمه چكمیشدیر. فدایی تبریزی، اصلینده آذربایجان توركجه‌سینده یایغین اولان مثنوی قوشما ایشینه دوام ائتمیشدیر ولاكن اونون مثنوی‌سینده «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «ورقا و گلشاه» كیمی مثنوی‌لرده اولدوغو كیمی عاشقین اضطرابلاری و معشوقون ظلم‌لریندن دانیشیلمیر و بلكه او اجتماعی صنف‌لر، دربار آداملاری، تاجرلر، اصناف‌لار، دنیزچیلر، یول كسن‌لر و باشقا قشرلرین ماجرالارین دیله گتیریر و آج گؤزلولوك،طمع‌كارلیق، ریاكارلیق، یالانچیلیق، حقه‌بازلیق و سایره بو كیمی نفعی صفتلری تنقید آتشینه توتور.
فدایی‌نین بختیارنامه‌سینی دئدیگیمیز كیمی غلام ممدلی 1324 ـنجو ایلده 210 صحیفه اولاراق جیبی قطعده كتاب حالیندا نشر ائتمیشدیر. منیم الیمده اولان الیازما نسخه‌سینی دئدیگیم كیمی میانانین تالوار بولاغی كندینده 1336 ش. ایلینده دونیایا گلن آقای علی نوروزی (تورك قارداش) وئرمیشدی. او دئییر كی بو الیازما اجدادیندان اونا گلیب چاتیبدیر. الیازمانین 47 ـنجی صحیفه‌سی‌نین 11 ـنجی سطرینده اؤز آدینا اشاره ائدرك دئییر:
خداوندا «فدایی» بی‌نوادیر
همیشه ایشلری نقص و خطادیر
ولیكن سندن ایستر استقامت
یاماندان ساخلا قیل لطف و عنایت.
دکتر حسین محمدزاده صدیق
تابستان 1389
الیازما نسخه سینی آلماق اوچون بورایا کلیک ائدین
[1] Jaubert, p. 146-167.
[2] Araberi, A. J. , Cataloge of the India office, London, 1937.
[3] دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 11، ص 486.
[4] نولدكه، تئودور. مقدمه بر بختیارنامه، ترجمه از كیكاوس جهانداری، ص 23.
[5] همان یئر.
[6] هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه رضازاده شفق، 1327 ش.
[7] Fuad Köprülü. İslam Ansiklopedisi, C. Z, S. 247.
[8] ذبیح الله صفا. راحة الارواح فی سرور المفراح (بختیارنامه)، تحریر محمد دقایقی مروزی، تهران، 1345 ش، ص 21- 22.
[9] هرمان اته‌نین فهرستی، نمره 1726 / 1 .
[10] فهرست کتابخانه ملک، ج 2، ص 53.
[11] ذبیح الله صفا، یوخاریداکی قایناق.
[12] Iranica, III, 564.
[13] بلوشه فهرستی، ج 2،نمره 16 و نور عثمانیه کتبخاناسی کاتالوگو، نمره 3685 .
