ایلیاس / حیکایه
ایلیاسین جمعی ایکی اوغلو و بیر قیزی واردی. اوغلان‌لارینی ائولندیرمیش، قیزینی ایسه گلین کؤچورموشدو آرتیق. ایلیاس کاسیب اولاندا اوغلان‌لاری اونونلا بیرگه چالیشار، ایلخی‌لارا و سورولره باخاردی‌لار. ائله کی عائله وارلاندی، اوغلان‌لار داها چوخ ایلنمه‌یه مئیل سالدی‌لار، بیر اوغلو ایسه ایچکییه قورشاندی. بؤیوک اوغول بیر دالاشما زامانی اؤلدورولدو، کیچیک اوغلونون آروادی ایسه چوخ یئکه‌خانا[تکبّرلو] ایدی دئیه، همین اؤولادی ایلیاسین سؤزون‌دن چیخماغا باشلادی. بونا گؤره ده او، همین اوغلونو ائودن آییردی.
آییردیغی اوغلونا ایلیاس ائو و مال-قارا وئردیگی اوچون اؤز ثروتی آزالدی. بوندان بیر آز سونرا ایسه ایلیاسین سورولرینده خسته‌لیک یاییلدی و چوخلو حئیوان تلف اولدو. سونراکی ایل قیتلیق[قحط‌لیک] یاشاندی - اوت-علف قحطه چیخدی. قارا قیش چوخلو حئیوانی آرادان آپار‌دی. سونرا قیرغیزلار گلیب، ان یاخشی ایلخی‌سینی زورلا اونون الین‌دن آلدی‌لار و بئله‌جه، ایلیاسین مالی-دؤولتی سویا گئتدی. گئت-گئده ایلیاسین مادی دورومو پیس‌لشدی، گوجو ایسه آزالدی. یئتمیش یاشینا چاتاندا ایلیاس ائله وضعیته دوشدو، خالچا‌لارینی، یه‌هرلرینی، کورک‌لرینی، ایچیگی‌لرینی (اوزونبوغاز چکمه‌نین نیسبتن یونگول نؤوو - آ.ی.)، داها سونرا ایسه مال-حئیوانینی ساتماغا مجبور اولدو و تامامیله یوخسول‌لاشدی. هئچ اؤزو ده خبر توتمادی، او قدر ثروت هارایا یوخ اولدو و علاج‌سیز قالیب، آهیل یاشیندا آروادییلا بیرلیکده ائل قاپی‌لاریندا فهله‌لیک ائلمه‌یه باشلادی.
آرتیق ایلیاسین بوتون وار-دؤولتی اینین‌دکی پال-پالتاری، کورکو[کورک: حئیوانلارین توکلو دریسیندن اولان پالتار]، خز پاپاغی، ایچیگی‌سی و باشماق‌لاری ایدی، بیر ده آغبیرچک آروادی شام-شئماگی. ائودن آییردیغی اوغلو قوربت ائللره اوز توتموشدو، قیزی ایسه دونیا‌دان کؤچموشدو. اونا گؤره، بو دونیادا آهیل ار-آروادا ال توتا‌جاق بیر کیمسه قالمامیشدی.
قونشو محمدشاهین بو اینسان‌لارا اوریی یاندی. اؤزو نه حدسیز وارلی ایدی، نه ده چوخ کاسیب، ساده‌جه دوزنلی بیر یاشامی واردی و یاخشی بیریدی. بیر واخت‌لار ایلیاسین سوفره‌سینده یئدیگی دوز-چؤریی او، هله اونوتمامیشدی. رحمی گلدیگی اوچون قوجایا دئدی: "ایلیاس، آروادینی دا گؤتوروب، بیزیم ائوه یئرلش. یایدا ایمکانین یئتدیکجه، باغ-باغچادا ایشله‌یر، قیشدا مال-حیوانی یئمله‌یرسن. شام-شئماگی ایسه قوی مادیان‌لاری ساغیب، کومیس حاضیرلاسین. یئمه‌یینیز، گئییمینیز منیم بوینوما، بوندان باشقا اوریینیز نه ایسه ایسته‌سه، دئیرسینیز، اونو دا وئررم".
قونشوسونا تشککور ائدن ایلیاس آروادییلا بیرلیکده محمدشاهین حمایه‌سینه سیغیندی. ایلک واخت‌لار چتین‌لیک چکسه‌لر ده، سونرا‌دان بو شرایطه اؤیرشدی‌لر، ار-آرواد قونشونون ائوینده یاشاماغا و ایمکان‌لاری یئتدیکجه ایشلمه‌یه چالیشدی‌لار.
ائو صاحبینه بو جور آدام‌لارلا ایشلمک ال وئریردی، چونکی قوجا‌لار اؤزلری قناعت‌جیل اولدوقلاریندان هر ایشین چمینی بیلیردی‌لر، تنبل دئییلدی‌لر، باجاردیق‌لاری قدر ایشه جان یان‌دیریردی‌لار. محمدشاها آغیر گلن یالنیز او ایدی، واختیله بؤیوک ایمکان صاحبی اولان بو اینسان‌لار ایندی نئجه آغیر دوروما دوشوب‌لر.
بیر گون اوزاق دیاردان محمدشاهین قاپی‌سینا ائلچی‌لر گلدی. مجلیسه موللا دا چاغیریلدی. محمدشاه گؤستریش وئردی، بیر قوچ کسیلسین. حئیوانی سویان ایلیاس بیشیردیگی تامی قوناق‌لارا یوللادی. قوچ اتین‌دن یئین قوناق‌لار بونون اوستون‌دن چای ایچدی‌لر، سونرا ایسه کومیسا کئچدی‌لر.
ائو صاحبی قوناق‌لارلا خالچا اوسته دوزولن، قو، توکون‌دن دؤشکچه‌لرده اوتوروب، پیاله‌لردن کومیس ایچیب، صؤحبت‌لشدیک‌لری واخت ایش-گوجونو بیتیرن ایلیاس آچیق قاپی‌نین اؤنون‌دن کئچدی.
اونو گؤرن محمدشاه قوناغین‌دان سوروشدو:
- او قاپی‌نین اؤنون‌دن کئچن قوجانی گؤردونمو؟
قوناق دیلله‌ندی:
- هه، گؤردوم. اوندا ماراغیمی چکه‌جک نه وار ایدی؟
- مسئله بوراسیندا‌دیر، او کیشی واختیله بو ماحالین ان زنگین آدامی ساییلان ایلیاس‌دیر. آد-سانینی یقین ائشیتمیش اولاردین.
قوناق دئدی.
- البته ائشیتمیشم. اوزونو گؤرمه‌سم ده، شان-شؤهرتی چوخ اوزاق‌لارا یاییلمیشدی.
- ایندی اونون الینده-اووجوندا هئچ نه‌یی قالماییب و منیم قاپیمدا ایشلمه‌یه مؤحتاج‌دیر. آروادی دا بیزده قالیر، مادیان‌لاری ساغیر.
قوناق نئجه حئیرتلندیسه، آغزینی نیرچیلدادیب، باشینی یئلله‌دی و دئدی:
- هه، گؤرونور، خوشبخت‌لیک گلدی-گئدر نعمت‌دیر. فله‌یین فیرلانان تکری بیرینی تپه‌یه قالدیراندا، دیگرینی چامورا آتیر. یاخشی، بس او قوجا نئجه دؤزور بونا، غم-غصه ائله‌میر؟
- اونو هارا‌دان بیله‌سن؟! ساکیت، فاراغات بیر حیات سورور اؤزو اوچون، یاخشی دا ایشله‌ییر.
قوناق شوروشدو:
- اونونلا صؤحبت‌لشه بیلرم‌می؟ حیاتی باره‌ده نه‌لرسه اؤیرنمک ایسته‌ییرم.
ائو صاحبی:
- نه‌یه ده اولماسین؟ - دئییب، آلاچیغین دیوارینی دؤیجله‌دی:
- بابای (باشقیرد دیلینده "بابا" دئمک‌دیر - آ.ی.)، گل، بیزیمله بیرگه کومیس ایچ. آروادینی دا گتیر.
ایلیاس آروادییلا بیرلیکده آلاچیغا گیردی. قوناق‌لار و ائو صاحبی ایله سلام‌لاشدی، دعا اوخویان‌دان سونرا گیریشده دیزی اوسته اوتوردو. آروادی ایسه پرده‌نین آرخاسینا کئچیب، ائو صاحبه‌سی‌نین یانیندا ایلشدی.
ایلیاسا دا بیر پیاله کومیس گتیردی‌لر. او، بیر داها قوناق‌لارا و ائو صاحبینه باش ایه‌رک، کومیس‌دان بیر قورتوم آلیب، پیاله‌سینی یئره قویدو.
قوناق اوندان خبر آلدی:
- هه، بابا، بیزیم بوگونکو خوش چاغیمیزا باخاندا یقین سن اؤز کئچمیش گون‌لرینی خاطیرلاییب، درده-غمه باتیرسان؟ واختیله، گؤر، نئجه گئن-بول یاشاییردین، ایندی ایسه سیخینتی‌لار منگنه‌سینده قیوریلیرسان؟
ایلیاس گولومسه‌یه‌رک، دئدی:
- اگر اصل خوشبختلیگین و بدبختلیگین نه‌ده اولدوغونو سنه دئسم، یقین منه اینانمازسان. سن بو سوا‌لی منیم خانیمیما وئر، چونکی قادین‌لارین اوریینده نه وارسا، دیلینده ده اودور. بو مسئله باره‌ده بوتون حقیقتی قوی او، سنه آچیب، سؤیله‌سین.
قوناق پرده‌نین او بیری اوزونه سسلندی:
- هه، ننه‌جان، اوولکی خوشبختلیگین و ایندیکی قارا گون‌لرین باره‌ده سن نه فیکیرلشیرسن؟
پرده‌نین آرخاسین‌دان شام-شئماگی‌نین سسی گلدی:
- منیم گلدیگیم قناعت بئله‌دیر: اریمله باش-باشا دوز، اللی ایل عؤمور سورموشوک، دایم خوشبخت‌لیک آختارساق دا، اونو تاپمامیشیق. آنجاق ایکی ایلدیر بوتون ثروتیمیز الدن چیخیب و فهله‌لیک له چؤرییمیزی قازانیریق. اصل خوشبخت‌لیگی بیز بوندا تاپدیغیمیز اوچون آرتیق خوشبخت‌لیک آختاریشلاریندان ال-اتک اوزموشوک.
قوناق دا، ائو صاحبی ده بو جاواب‌دان حئیرته گلدی‌لر. محمدشاه یئرین‌دن دیکه‌لیب، پردنی چکدی، قاری‌نین اوزونو گؤرسون. اللرینی چاتاقلایان قاری گولومسه‌یه‌رک، ارینه باخیردی، اری ایسه بو آرا اونا گولومسونوردو. قاری بایاقکی فیکرینی تکرارلادی:
- بو، دوغرو سؤزوم‌دور، شوخلوق-زاد ائله‌میرم. وارلی اولدوغوموز او اللی ایل بویونجا بیز سعادت آختارساق دا، اونو هئچ جور تاپا بیلمه‌دیک. داها هئچ نه‌ییمیز قالمادیغین‌دان فهله‌لییه باشلادیق و اصل خوشبخت‌لیگی اوندا داددیق. داها بو دونیا‌دان باشقا بیر اوماجاغیمیز یوخدور.
- آخی، ایندیکی خوشبختلیگینیزین مغزی نده‌دیر؟
- دئییم نه‌ده‌دیر: زنگین اولاندا بیرجه ساعات دا بوش واختیمیز اولموردو، دردله‌شک، آخیرتیمیز باره‌ده دوشونک، آللها ایمان گتیرک. قایغی‌لاریمیز دایم باشیمیزدان آشیردی چونکی! قوناغیمیز گلیردی - دوشونوردوک، اونا نه یئدیرک، نه ایچیرک، نه پای قویاق، بیزی یامانلاماسین. قوناق-قارا اولمایاندا ایسه نؤکر-قاراواشی گودوردوک، آز ایشله‌ییب، چوخ یئمه‌سین‌لر. بئله‌جه، دایم دونیا مالی اوستونده اسیردیک، بو ایسه گوناه‌دیر. یا دایچانی، یا بوزووو جاناوار داغیتماسین دئیه، یا دا اوغرو سورونو آپارماسین دئیه تلاشلانیردیق. گئجه‌لر گؤزوموزه یوخو گئتمیردی، بیردن قویون‌لار قوزولاری باسیب، تاپدالایارلار. گئجه واختی چیخیب، تؤوله‌یه باش چکیردیک. تزه‌جه راحت‌لاشان کیمی قیش اوچون یئم تداروکونون قایغی‌سی آلیردی جانیمیزی. اوسته‌لیک، بوتون بو مسئله‌لرده اریمله آرامدا زامان-زامان موناقیشه قوپوردو. او، دئییردی، بئله ائله‌یک، من ایسه دئییردیم یوخ، بئله ائدک و باشلاییردیق دیللشمه‌یه، گوناها باتماغا. بئله‌جه بیز قایغی‌لارلا، گوناه‌لارلا باش-باشا بیر عؤمور سورموش و خوشبخت حیاتین نه‌ده اولدوغون‌دان خبرسیز قالمیشدیق.
- بس ایندی؟
- ایندی ایسه اریمله من سئوگی و آنلاییش شرایطینده دیل تاپیریق، اوستونده دیل‌لشه‌جک هئچ نه‌ییمیز قالماییب، تکجه قایغیمیز ایسه آغایا خیدمت‌دیر. گوجوموز یئتدیکجه، هم ده هوسله چالیشیریق، آغا زیانا اوغراماسین، قازانجی بول اولسون. ناهار و شام یئمه‌یی باخیمین‌دان هر هانسی قایغیمیز یوخدور، ایچمه‌یه کومیس دا تاپیریق هله. شاختادا ایسینمک اوچون تزییمیز و ایستی کورکوموز وار. هم دردلشمه‌یه، هم ده آخیرتیمیز باره‌ده دوشونمه‌یه و آللها توبه ائتمه‌یه واخت تاپیریق. اللی ایل باشاباش آختاردیغیمیز خوشبخت‌لیگی بیز یالنیز ایندی تاپا بیلمیشیک.
قوناق‌لار بو جاوابا گولدولر.
ایلیاس صؤحبته قوشولدو:
- گولمه‌یین، منیم قارداش‌لاریم، بوتون بو دئییلن‌لر شوخلوق دئییل، اینسانین بیر عؤمور سونوجو گلدیگی قناعت‌دیر. اول‌لر وار-دؤولتیمیزی ایتیردیکجه آروادیملا من آخماق کیمی بونا آغلاییب-سیزلایاردیق. ایندی ایسه آللاه بیزیم گؤزلریمیزی اصل حقیقته آچیب، اونو بیزه گؤستریب. بیز ده بو سیرری اؤز کؤنولخوشلوغوموز اوچون دئییل، خئیرینی گؤروب، یارارلاناسینیز دئیه، سیزلرله پایلاشیریق.
موللا دئدی:
- بونلار - حیکمت‌لی سؤزلردیر. ایلیاس ایندی بورادا حیاتین اصل حقیقتینی آچیب، سؤیله‌دی سیزلره. بو اؤیود مقدس کیتابیمیزدا دا وار.
گولوشمه‌یه آرا وئرن قوناق‌لار فیکیر عالمینه دالدی‌لار.
روسجادان چئویرن: آزاد یاشار
