پائولو کوئلیو طریقت باشچی‌سی اولوب
ایندی تصور ائدین، یئتمیش ایل سووئت[شوروی] حاکمیتی‌نین تأثیری آلتیندا، بیر نوع، “وطن‌سیزلیک” و “آللاهسیزلیغا” محکوم ائدیلن اینسان‌لار، اؤلکه اولا‌راق اؤز موستقیل‌لیک‌لرینی الده ائتدیک‌دن سونرا دونیادا گئدن سیاسی-اجتماعی-ادبی-مدنی پروسئس‌لرله آیاقلاشماغا چالیشیرلار. آما همین او دؤورده دونیا ادبیاتیندا باش وئرن و چاپ اولونان اثرلر ترجومه و پارالئل اولا‌راق تحلیل اولونمور دئیه، ادبیاتچی‌لار قیدا‌لانا[تغذیه اولا] بیلمیرلر. ایران سولچولاریندان حساب ائدیلن خسرو گل‌سرخی(شاه طرفین‌دن اعدام اولونوب) “سیاستین هونری، شعرین سیاستی” کیتابیندا بئله یازیر: “یئنی موستقیل اولان اؤلکه‌لرده، ایستر معیشت، ایستر ادبی-مدنی دورغونلوق و ایسترسه ده باشقا پروبلئم‌لر اوزون‌دن ضیا‌لی کیمی فورمالاشماغا چالیشان اینسان‌لارا لازیم اولان موحیطین اولماماسینا گؤره اورادا اینکیشاف موحیطی یارانا بیلمیر. بئله اولان حالدا، ضیا‌لی اولماغا جهد ائدن اینسان مجبور شکیلده فیکیر و ایدئولوگیانی خاریج‌دن ایدخال ائده‌رک اونون آرخاسیندا گیزلنیر و اؤزونون “ضیا‌لی جبهه‌سینی” یارادا‌راق اونو مدافعه ائتمه‌یه باشلاییر. اطرافینا اؤزو کیمی طرفداش‌لار ییغیر و “ضیا‌لی” کیمی اؤزونو ایجتیماعییته تقدیم ائدیر. طبیعی‌دیر کی، بو “ضیا‌لی‌لار”این ییلندیگی ایدئولوگیا‌لار نه اونا، نه ده اونون یاشادیغی موحیطه عایید اولمادیغی اوچون همین شخصی “داخی‌لی بوشلوغا” طرف آپاریر و سونوندا همین فردین نیهیلیزمی یارانیر. بو جور “ضیا‌لی‌لار” ایجتیماعیتله پارادوکس یاشادیق‌لاری اوچون اؤز سویداش‌لاری ایله بیر نؤو رقابته گیریر اونلاری اؤزونه دوشمن اعلان ائدیرلر. یعنی مئنتالیتئت و “گئریقالمیش‌لیغی” بهانه گتیره‌رک اؤز خالقی‌نین دوشمه‌نینه چئوریلیرلر”.
گل‌سرخ‌ین یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز سؤزلرینده بؤیوک حقیقت‌لر گیزلنیب. 1991-جی ایلدن ایندییه کیمی یارانان و جریان ائدن ادبی پروسئس‌لره نظر سالساق، گؤرریک، آذربایجان ادبی موحیطینده، بیر نوع، آزربایجانسایاغی ایدئولوگیا‌لارین بوش‌لوغو سایه‌سینده خاریجی “ایدئولوگیا‌لار” “ضیا‌لی‌لارین” تفککورونده نیهیلیزمین – او زهرین رولونو اویناماغا چالیشیرلار. هانسی کی، آذربایجاندا ایجرا اولونسا دا، اونون آذربایجانا دخلی و عایدیتی یوخدور. بو لاییحه‌لرین اساسیندا ایسه بیرمنا‌لی اولا‌راق قربین اقتصادی-سیاسی پروسئس‌لرینه قوت وئرن ادبی-مدنی لاییحه‌لر دایانیب. دونیادا باش وئرن “مخمری اینقیلاب‌لار”، ائله “ساری ادبیات”لارین نتیجه‌سینده یارانیب دئسک، یانیلماریق. حقیقت بودور کی، غرب اؤز قیدا منبعی اولان شرقی اؤزو اوچون آلته چئویرمک ایسته‌ییر و بونون فونوندا اؤز وطنداش‌لاری‌نین حیاتینی اهاته ائدن بوتون ساحه‌لرده اؤز مونوپولیاسینی دا یاراتماق نیتینده‌دیر. اصلینده، غرب اقتصادی لاییحه‌لرینه لازیم اولمایان هئچ بیر شئیی نه یارا‌دیر، نه ده دستکله‌ییر. بیر چوخ حال‌لاردا ایسه صنعی[مصنوعی] یارانمیش “ضیا‌لی‌لاردان” بو یؤنده ایستیفاده ائده‌رک خالقین میشت پروبلئم‌لرینی بهانه گتیره‌رک اونون ماراق‌لارینی تعمین ائتمه‌ین دؤولت‌لری دئویرمه‌یه جهد ائدیر. زامان گؤستردی کی، “عرب باهاری” دئییلن دئوریم‌لر، اصلینده، عرب خالقی‌نین یاشاییش سویه‌سی‌نین یوکسلمه‌سینه دئییل، بلکه، غربین سیاسی-اقتصادی-ادبی-مدنی بحرانی‌نین حلینه حئسابلانمیشدی. آذربایجانی ایسه (باخمایا‌راق کی، مین ایللرین مدنی-ادبی تاریخینی یارا‌دان بیر اراضی‌سی‌دیر) یئنی موستقیل‌لیگینی الده ائتمیش بیر اؤلکه کیمی همین “گوج” مرکزلری‌نین هدفینه چئویرمک ایسته‌ین‌لر وار. تاریخینی فارس‌لار، مدنیتینی ائرمنی‌لر و ایقتیصادیاتینی آوروپا ایله آمئریکا اوغورلاماغا چالیشان آذربایجان، ایلکین اولا‌راق ائرمنی‌لرین سئپاراتچی‌لیغینا و داها سونرا ایسه دولایی یول ایله خاریج‌دن ایداره اولونان “پوستمودئرنیزم‌لر” طرفین‌دن هوجوما معروض قالیر. نتیجه اعتباریله ده آذربایجاندا یئتیشن یئنی ادبی نسیلین اوستونه “پوستمودئرن” دامغاسی وورولور و فعالیت گؤسترن ادبی سایت‌لارین بؤیوک اکثریتی “سئکسولوگیا” و آمئریکا‌دان سو ایچن “ساری ادبیات”ای تبلیغ ائتمه‌یه چالیشیرلار. بو جریان ایسه بیلاواسیته خالقین شعور سویه‌سینی آمئریکاسایاغی تنزیملنمه‌سینه و نتیجه اعتباریله نیهیلیزمه خیدمت ائدن کوتله‌نین فورمالاشماسینا خیدمت ائدیر. میللتی میللت کیمی تانیدا بیلن عادت-عنعنه‌لری، میللی گئییم‌لری، میللی دوشونجه‌لری، ادبیات‌لاری و “وطن” دئییلن مقدس بیر وارلیق اونودولور. هئموسئکسوال‌لیق و اخلاق‌سیزلیق دیره چئوریلیر و وطن‌سیز اینسان‌لار یارانماغا باشلاییر. تاریخ بویو میللتیمیزین الده ائتدیگی ادبی-مدنی وارلیق‌لاریمیز دوشمن‌لر طرفین‌دن اوغورلانیر، هالبوکی همین آن اونو مدافعه ائده بیلن “ضیا‌لی‌لاریمیزین” باشی خیردا اؤز شخصی پسیخولوگی پروبلئم‌لری‌نین حلینه قاریشدیریلیب. یعنی داها دقیق دئسک، باش‌لاری نیهیلیزمه قاریشدیریلیب!
نیهیلیزم ادبیاتی، بلی یوخسا یوخ؟!
بو دؤورون “نیهیلیزم ادبیاتی” افراط درجه‌ده اومیدسیز، خیال‌پرست و خسته‌صیفت‌دیر. کافکا، آلبئر کامو، میلان کوندئرانین بعضی اثرلری، مارکئس و مارقئریت دوراسین رومان‌لاری بو نؤو نیهیلیزم ادبیاتین نومونه‌لری‌دیر. بو اثرلر بیر چوخ حال‌لاردا مودئرن اینسانین یاشادیغی بحرانی نوماییش ائتدیرمه‌یه چالیشیرلار. هانسی کی، جدی شکیلده ائتیقادسیزلیغا، کیم‌لیک‌سیزلییه و وطن‌سیزلییه دوچاردی‌لار. خسته‌لیک‌لرینی ایسه “تعصب‌لردن قاچماق” آدی آلتیندا گیزلتمه‌یه چالیشیرلار. بو شخص‌لر احوا‌لی-روحیه‌نین ان آشاغی سویه‌سینه سقوط ائده‌رک همیشه تنها‌لیق حس ائدیرلر. بو کدر دولو تنها‌لیق اؤزو ایله بوشلوق و معنا‌سیزلیق گتیریر. بو جریانین “قهرمان‌لاری” سون‌سوز بیر دایره‌نین اطرافیندا فیرلانماغا باشلاییرلار و ماهیت اعتباریله داخیلن پارچا‌لانا‌راق “فلسفی بوشلوق” و یا “فلسفی گیج‌لیک”این ایچینده یولونو آزا‌راق، هم اؤزونده، هم ده ایجتیمایتده ایتیرلر.
کامو دئییر:
معناسیزلیغین آلین یازی‌سی هم باشلانیشدا، هم ده سوندا گؤزه دییر.
شعور دا اؤز دیلی ایله منه دئییر کی، بو دونیا معنا‌سیزدیر.
بعضی‌لری اینتیحار ائدیرلر،
اونا گؤره کی، حیات یاشاماغا دیمز!
نیهیلیزم دؤورونده اینسان کاراکتئری‌نین مودئلی
مودئرن غرب حیاتی‌نین سون دؤورونده عرصه‌یه گلن اینسان مودئلی، “اینتیحارچی” و “شیزوفئرن نیهیلیست”دیر. بو مودئل‌لرین معنوی انرژی‌لری سئکولیار حیاتین دیوارلاری آراسیندا، اینسانین حیوان‌لیغینی اساس گؤتوره‌رک، اسیر دوشور. ماتئریالیست-حیوانی بیر شخصیته ییه‌لنیر کی، بو دا اؤز نؤوبه‌سینده اونون منویاتی‌نین یارادیجی‌لیغینی تامامیله الین‌دن آلیر. همین شخص‌لر، ایزتیراب و استرس دولو، داغیدیجی بیر قوه‌یه چئوریله‌رک اؤزونو بوتون ماهیت و هویت‌لردن بوشالتماغا باشلاییر. بو شخص‌لر عموماً “معاشا ایشله‌ین” و “اورتا سویه” اینسان‌لاری حساب اولونورلار. اینقیلاب و عصیان روحونو ایتیره‌رک، داخیلن سون‌سوز بیر کدره قرق اولدوغو اوچون گونده‌لیک لذت‌لرده، ظاهری گؤزل‌لیک‌لرده، گلدی-گئدر شادلیق‌لاردا اؤز بوش‌لوغونو آختارماغا و دولدورماغا چالیشیرلار. عشق‌دن دانیشسا‌لار دا، عشق‌دن یازسا‌لار دا، معنویات‌لارینی داندیغی و ایتیردیگی اوچون عشقین مقدس‌لیگینی تام درک ائتمیرلر و عشقین قارشی‌سیندا مسولیت‌سیز داورانیرلار. یعنی محبت وئره و یا آلا بیلمیرلر. بونون نتیجه‌سینده ایسه همین شخص‌لرده “سادیزم” خسته‌لیگی‌نین خصوصیت‌لری اؤزونو بوروزه وئرمه‌یه باشلاییر.
بون‌لارا باخمایا‌راق، بعضی فیلوسوف‌لار نیتسشئ و هایدئگگئر کیمی بو بحرانی درک ائده‌رک اوندان کئچمه‌یه جهد ائدیب‌لر. نیتسشئ، “سوکرات-خریستیان” مدنیتینی تنقید ائتسه ده، سوکرات‌دان اؤنجکی مئتافیزیکانین منشیینه اینانیردی. ائله اونا گؤره‌دیر کی، نیتسشئنین داخیلینده نیهیلیزمی گؤره بیلیریک. حتی بونا اساساً دئمک اولار کی، پوستمودئرن نظریه‌سی‌نین اساسینی ائله نیتسشئ قویوب. مارتین هایدئگگئر بیر آز داها ایره‌لی گئدیر. مودئرنیزمین بحرانینی باشا دوشه‌رک اونا درمان تاپماغا دا چالیشیر. آنجاق هایدئگگئر ده چارنی غرب تفککورونده آختاریر. هایدئگگئرله باشقا پوستمودئرن متفکرلر آراسیندا بؤیوک فرق‌لر وار. او اینانیردی کی، اینسانین آرزو و ایستک‌لری دونیا فلسفه‌سینده دییشیک‌لیک ائتمه‌یه قادیر دئییل و یالنیز تانری اینسانا نجات وئره بیلر. اینسانین یئگانه چاره‌سی بودور کی، اؤز شعورونو تانرینین حضورو و قیابی دؤورونه حاضرلاسین.
هر حالدا، حقیقت بودور کی، غرب بو پریشانلیغین صحراسیندا شرق فلسفه‌سی‌نین کؤکونه قاییدیب اوندان یاردیم آلماق یئرینه ائله بیر یولا قدم قویوب کی، او سوسوزلوغونو ایکی‌قات آرتیریر. قرب اؤز بحرانینی حل ائتمک اوچون سئکولیاریزمین خورافاتچی‌لیغینا پناه گتیریب. غربده بوددیزم و بعضن ده شئیطانپرستلیگین گئنیش یاییلماسی بونو گؤستریر کی، “فلسفی بوشلوق” یئر کوره‌سی‌نین غرب ساکین‌لرینی هله اؤز دایره‌سینده چوخ فیرلادا‌جاق. مشهور برزیل‌لی یازار پائولو کوئلیو دا موبتزل تریقت‌لرین بیری‌نین رهبری اولوب. او، گنج‌لیکده آتئیزمه اوز گتیره‌رک مارکسین نظریه‌سینده اؤزونه‌مخصوص دییشیک‌لیک‌لره ال آتیر. ائله همین دؤورده او، “جادو”یا ماراق گؤستریر و “شیطان‌پرست‌لر” طریقتینه قوشولور. مارکس دؤورونون سوقوتون‌دان سونرا کوئلیودا معنوی بوشلوق‌لار یارانیر و محض بونا گؤره پاولو ادبیاتا اوز گتیریر. او، اؤز “عرفان ادبیاتی”ندا دهشت‌لی درجه‌ده مارکسیزم و شیطان‌پرست‌لییه باغلی اولوب. اونا گؤره ده کوئلیونون عرفانینی “سئکیولار[دنیوی] عرفان” آدلان‌دیرا بیلریک. بو عرفانی غربین بیر چوخ پوستمودئرن یازارلاریندا گؤزه دییر. کافکانین بیر چوخ اثرلرینده قورخو، وحشت، تهلوکه و پریشان‌لیق اوخوجونون گؤزو اؤنونه سرگی‌لنیر. اونون “قصر” رومانیندا، کیمسه هر سحر ائودن باییرا چیخیر، آما هئچ واخت مقصده چاتا بیلمیر، اونا گؤره کی، دؤولت مامورلاری اونو اوغورلایا‌راق بیلینمز یئرلره آپاریرلار. کافکا، هم ایجتیماعیتده اولان ضدیت‌لردن، هم ده اطرافیندا اولان اینسان‌لارین شخصی و اجتماعی پروبلئم‌لرین‌دن دانیشیر. مین دؤنگه‌لی کافکا فلسفه‌سی‌نین داخیلینده فرد همیشه خاریج‌دن ایداره اولونان گوج‌لرین الینده اسیردیر و اذیت چکیر.
کافکانین یاراتدیغی مودئل، آمئریکا و آوروپا سیاستچی‌لری‌نین اساس سیاسی نظریه‌سینه چئوریلیب دئسک، یانیلمامیشیق. ائله اؤز آذربایجانیمیزدا دا یارادیلماسینا چالیشیلان بعضی “آمئریکانسایاغی ضیا‌لی‌لار” بو نوع سیاستین نتیجه‌سینده “سؤز صاحبی” اولماغا ایمکان تاپدیلار. بو “ضیا‌لی‌لار” همیشه کیم‌دنسه قورخور و یا قاچیرلار. کافکانین اساسینی قویدوغو نظریه شیزوفرئن اینسان یاراتماغا، خیال‌پرست و ضعیف وطنداش تربییه وئرمه‌یه حئسابلانیب.
نه ائده بیلریک؟
بیز اؤز مقاومت ادبیاتیمیزی یاراتمالیییق. ایستر اراضی، ایسترسه ده بعضی قونشولارین اقتصادی و مدنی باسقی‌سیندا مقاومت ادبیاتینی یاراتماغا بیر نؤو، محکوم‌دور. اصلینده، بلکه ده، بیزیم خالقیمیزا بو بیر قیزیل فورصت اولا بیلر کی، هوجوم‌لارین قارشی‌سیندا مدنی واسطه‌لرله اؤلکه‌میزین قورونماسی اوچون دؤزوم‌لو و دایانیق‌لی بیر قالخان دوزلتسین. بو قیزیل فورصتی دیرلندیرمه‌لی و قیزیلباشلیغیمیزی اورتایا قویمالیییق.
نظره آلساق کی، هر بیر ایمپئریا و یا هر بیر حاکمیت اؤزونو تصدیق ائتمک اوچون ادبیاتا احتیاجی وار، باشا دوشریک کی، بیز اؤز میللی ادبیاتیمیزی یاراتمایانا قدر نه میللی‌لشه، نه ده سیاسی-اقتصادی گوجوموزه مؤحکم بیر ایدئولوژی دایاق تاپا بیلمه‌یه‌جه‌ییک. دونیانین دؤرد گوشه‌سینده هر هانسی بیر اینکیشاف ائتمیش اؤلکه‌یه نظر سالساق، گؤرریک کی، اؤزونه عایید و مخصوص اولان ادبی-مدنی پروسئسی یارادیب و هیدایت ائدیر. ادبیات تاریخیمیزه یئنی‌دن نظر سالما‌لی و خالقیمیزین ماراق‌لارینا اساساً یازمالیییق. کلاسسیک ادبیاتا بؤیوک هوس و احتیراملا دقت آییرمالیییق. میللی شن‌لیک و یا یاس‌لاردا میللی گئییم و آتریبوت‌لاردان ایستیفاده ائتملیگیک. من امینم کی، “مجلیسی اونس”لرین سایی چوخالدیقجا، گوجلندیکجه، ادبیاتیمیز گوجلنه‌جک و بونون نتیجه‌سی اولا‌راق، میللی هارمونیایا ییه‌لنه بیلجه‌ییک.
